">

فرهنگی اجتماعی

قسمت اول مقاله تفکر سلفیه جهادی؛ ماهیت و استراتژی مواجهه با آن-1

تفکر سلفیه جهادی؛ ماهیت و استراتژی مواجهه با آن

نگاهی کوتاه به علل و دلایل زایش داعش و احیا سلفیه گری در قرن بیستم و استراتژی مقابله با آن موضوع این مقاله است که در چهار قسمت ارائه می گردد.

4 فوریه 2020 15:57

تفکر سلفیه جهادی؛ ماهیت؛ استراتژی مقابله

پیش درآمد

سابقه جریان سلفی تکفیری در حوزه عمل گرایی به سه قرن اخیر باز می گردد اما طی چند سال اخیر، رشد و گسترش سلفیه تکفیری، شتاب بیشتری به خود گرفته و در قالب گروهها و شاخه های متعددی در سراسر جهان اسلام سر برآورده است.

بررسی روند حوادث سالهای اخیر نشان می دهد که ایدئولوژی جریان سلفیه نسبت به دیگر جریان مذهبی در جهان اهل سنت مثل اخوان المسلمین، جریان سنتی فقهی و حتی سکولارهای غرب گرا، قوت و گسترش بیشتری یافته است.

گرچه اخوانی ها، به لحاظ تشکیلات، قوی‌ تر  و  قدیمی تر و به لحاظ ایدئولوژی، نوگراتر هستند، اما این جریان‌ سلفی تکفیری است که هم پیروان، بیشتری دارد و هم توانسته است با بهره مندی از توانمندی های دیگر گروه های سیاسی مثل حزب بعث در عراق به سازمانده های پیچیده ای دست یابد.

فارغ از اینکه جریان سلفیه از درون به چند دسته و گروه تقسیم می شود،به نظر می رسد که همه آنها از نظر مبانی به گونه ای واحد می اندیشند و تنها در کاربست روشها و تاکتیک ها متمایز می شوند.

شاید بتوان گفت کانونی ترین مفهومی که همه آنها را به هم پیوند می دهد اقامه نظم جدید دینی یا همان «خلافت اسلامی» است که در اندیشه آنان ضرورتی شرعی دارد.

از نظر آنها، وضع کنونی مسلمانان به دلیل هژمونیک شدن ارزشهای غربی، وضعیتی است شبیه جاهلیت اولی که تنها راه علاج آن بازگشت به مدنیت اسلامی در عصر سلف صالح است. عصری که در آن خلیفه ریاست عامه بر دین و دنیا مردم داشت و توانسته بود از خلافت به عنوان ابزاری برای اجرای شریعت استفاده نماید.

از این رو، بناء خلافت اسلامی آرمان همه گروههای سلفی است که به روش های متعددی پی گیری می شود. در حالی که داعش و القاعده از روش جهادی بهره می برند و به تمام اهداف دشمنان خود صدمه[1] وارد می کنند تا آنان به وحشت بیفتند؛ برخی دیگر هم چون حزب التحریر در پی سلوک روشی همانند پیامبر (ص) در صدر اسلام است.

حزب التحریر که امروزه در منطقه‏ای در تلاقی میان کشورهای ازبکستان، تاجیسکتان و قرقیزستان به نام دره فرغانه، فعالیت می کند، سه مرحله زمانی را برای اقامه خلافت اسلامی ترسیم کرده است که با تاکتیک های داعش و القاعده متفاوت است.

این سه مرحله بنا به گفته تقی الدین نبهانی موسس حزب التحریر در کتاب « الدوله الاسلامیه»[2] عبارتند از:

1) شکل‏گیری و تشکیل هسته دعوت که عضوگیری افراد مؤمن و پای‏بند به افکار حزب در این مرحله قرار می‏گیرد.

2) مرحله دعوت امت به اسلام و گسترش احکام اسلامی به تمام ابعاد زندگی بشر که همراه با مقابله با افکار فاسد، نادرست و کفر آمیز است.

3) تشکیل خلافت اسلامی و تبلیغ رسالت جهانی اسلام.

(تفکر سلفیه جهادی؛ ماهیت؛ استراتژی مقابله)

این در حالی است که سلفی های دیگری مثل داعش با استناد به «اصل اقدام و سبقت» تلاش می کنند تا با تصرف نظامی بخشی از سرزمین های اسلامی و تشکیل قهری خلافت اسلامی، مسلمانان را به مقصدی روشن دعوت کنند و همگی را به حمایت از مجاهدین بر انگیزند.

این همان روشی است که عثمانی ها از درون خلافت سلاجقه به انجام رسانده و به تدریج امپراتوری عثمانی را برپا کردند.

امروزه سازمانی هایی مثل القاعده و داعش با اقتفاء به نظریه « شوکه النکایه و الانهاک»[3] که ابوبکر ناجی به تبیین و توجیه آن در کتاب «اداره التوحش»[4] پرداخته است؛ می کوشند با صدمه زدن به جامعه جاهلی که در آن به سر می برند وضعیتی از توحش به وجود آورند تا آنان بتوانند آن را به سمت اهداف خلافت اسلامی مدیریت کنند. از کوبیدن عصا بر سر یک صلیبی گرفته تا عملیات های ریز و درشت انتحاری از جمله روش هایی است که آنان برای رسیدن به آرمان خلافت توجیه می کنند.[5]

در واقع، خلافت برای آنان آرمانی است که باید بدان دست یافت هر گروهی با هر روشی که بتواند آن را اقامه کند باید مورد حمایت قرار گیرد.

الف. خلافت اسلامی، آرمانی آواره

(تفکر سلفیه جهادی؛ ماهیت؛ استراتژی مقابله)

خلافت، نظمی از سیاست است که در اندیشه اهل سنت ضرورتی واجب قلمداد می شود؛ چرا اقامه ابعاد اجتماعی شریعت جز با اقامه حکومت دینی میسر نمی شود. این نوع از دولت که بعد از رحلت نبی گرامی اسلام(ص) تاسیس شد در طول تاریخ اسلام مسیر پر فراز و نشیبی داشته است. آخرین حکومتی که در جهان اسلام از عنوان خلافت استفاده کرد امپراتوری عثمانی بود.

خلافت آنان پس از پنج قرن حکومت در بخش بزرگی از جهان اسلام از اواخر قرن نوزدهم رو به ضعف رفت و در نهایت در سال 1924 میلادی با رای مردم ترکیه برای همیشه الغاء شد.[6]

سقوط امپراتوری عثمانی و به دنبال آن تقسیم جهان اسلام و تسلط دول غربی بر بخش‌های مهمی از آن، سرخوردگی عامه مسلمانان، خصوصاً اهل سنت را به دنبال داشت. در چنین شرایطی، تشکیل حکومت اسلامی در برابر دولت‌های غربی در بین گروه‌ها و شخصیت‌های مختلف مسلمان تبدیل به آرمانی شد که از آن در برخی از سخنان شفاهی سلفیون به «آرمانی آواره»تعبیر می شد.

خلافت در این آرمان، حکومتی است که سلف صالح در روزگار خود، آن را بر دیگر اشکال دولت برگزید و در درون آن توانست به اجرای شریعت بپردازد.

اما امروزه به دلیل ظهور مرزهای ملی و دوری مسلمانان از شریعت اسلام، این نوع دولت به آرزویی تبدیل شد که دستیابی به آن سخت به نظر می رسد.

البته این آرمان همانند روح کلی هگل بعد از فروپاشی عثمانی در تاریخ حضور دارد اما همانند آوارگان مناطق جنگی، جایی برای سکنی ندارد و نمی تواند در جایی تجسم یابد. هر کس آن را از آوارگی در آورد و به آن سکنی دهد بر دیگر مومنان، واجب است از آن حمایت و مانع آواره شدن دوباره آن شوند.

کاری که داعش به انجام رسانید و بر اساس روایات آخر الزمان بخشی از سوریه را ماوی خلافت قرار داد به نوعی از آواره در آوردن خلافت بود که بر همه مجاهدان و مفیتان واجب بود که از آن حراست کنند و مانع آواره شدن دوباره آن شوند.

البته این آرمان پیش از آنکه در موصل و رقه تحقق عینی پیدا کند در فضای اینترنت ظهوری مجازی یافته بود و به همین دلیل هرگز کسی از سیاستمداران و رسانه ها نتوانسته بودند نحوه کار جهادی ها نسبت به آنچه در موصل رخ داد را بفهمند.

خلافت مجازی در بین سالهای 2007 تا 2012 در اینترنت[7] بر اساس حدیثی منسوب به پیامبر اسلام(ص) رفته رفته شکل گرفت:

« إن الإسلام بدأ غريبا و سيعود غريبا كما بدأ فطوبى للغرباء قيل : و من الغرباء ؟ قال : النزاع من القبائل، یعنی اسلام غریب متولد شد و در آینده نیز غریب خواهد بود و خوشا به حال غریبان؛ سئوال شد غریبان چه کسانی هستند؟ پیامبر ص فرمود: کسانی که از قبایل خود کنده می‏شوند[8]»

واژه کانونی این حدیث « غرباء» با بار مثبت نزد جهادیون مورد استفاده قرار گرفت و توانست بسیاری از آنان را به خود جذب کند.

غرباء یعنی کسانی که اولین بار در اروپا و امریکا توسط غیر مسلمانان تحقیر شدند و آنها را غریبه خواندند.

حتی می توان گفت برخی از شهروندان جهان اسلام نیز به دلیل رفتارهای تبعیض آمیز حاکمان اسلامی یا به دلیل گسترش فقر و نداری در کشورهای فقیری مثل افغانستان و عراق مورد تحقیر قرار گرفتند و بدین گونه مورد خطاب گروه های افراطی قرار گرفتند.

این نشان می دهد که گروه های تکفیری به خوبی از ضعف نظام جهانی آشنا و توانسته بودند چنین مخاطبانی به سوی خود جمع کنند.

در واقع سلفیون توانستد طی شش سال یعنی از 2007 تا 2012 میلادی غرباء یا به تعبیر برتران بدیع «تحقیرشدگان نظام بین الملل» را از طریق گفتگوهای آنلاین شناسایی و به آنان آموزش های نظامی، مذهبی دهند و مساعدت های مالی فراوانی از آنان جمع آوری نمایند.

غرباء نیز به زعم اینکه سلفیون جامعه ای آرمانی تاسیس خواهند کرد و آنان را از آوارگی در خواهند آورد به سخنان آن گوش فرا دادند و با تصرف بخشی های از خاک عراق و سوریه توسط داعش روانه آن دیار شدند.

اما آنچه در تحلیل این آرمان وجود دارد  کمتر نیز مورد توجه قرار گرفته است آن است که دعوت گروه های سلفی بویژه داعش از چه ویژگی هایی برخوردار شد که توانست این همه سلفی جان فشان را از سرتاسر دنیا به خود جذب نماید و بدین گونه جغرافیای خاورمیانه را به هم ریزد؟

(تفکر سلفیه جهادی؛ ماهیت؛ استراتژی مقابله)

در پاسخ به این پرسش، برخی معتقدند که؛

  • بسیاری از جوانان که با فقر، بیکاری و بیسوادی دست و پنجه نرم می کنند و آینده خوبی را برای خود تصور نمی کنند، جذب گروه های افراطی می شوند. در واقع داعش آسیب پذیرترین بخش های جامعه و طبقات محروم شهری و روستایی را برای عضوگیری خود انتخاب کرده است و افرادی که جذب این گروه می شوند، انگیزه های اقتصادی و اجتماعی دارند.
  • فقدان آگاهی سیاسی یکی از عوامل پیوستن به گروه داعش است، سرکردگان داعش از ناآگاهی افراد نسبت به وضعیت سیاسی کشورهای تحت نفوذ خود بهره برده و با فریب این افراد آنها را به همراهی با خود و شورش علیه نظام های سیاسی حاکم دعوت می کنند
  • در برخی کشورها همچون کشورهای آسیای میانه یکی از دلایل گرایش مردم به ویژه جوانان به داعش این است که این افراد دانش اسلامی ندارند و اطلاعات دینی را از گروه های افراطی می گیرند. به عنوان مثال در تاجیکستان عملا گرفتن معلومات دینی ممنوع شده است. تبلیغات داعش در این رابطه در شبکه های اجتماعی بی تاثیر نبوده است. «مومن شعر» تحلیلگر مقیم شهر دوشنبه در این رابطه می گوید: تنها عامل پیوستن جوانان تاجیک به گروه داعش تنها فقر، بیکاری و مهاجرت نیست، بلکه مشاهده شده است جوانانی که زندگی خوبی هم داشتند به گروه داعش پیوسته اند. این افراد تحت تاثیر تبلیغات داعش قرار گرفتند و ممنوعیت حجاب و رفتن جوانان زیر ۱۸ سال به مسجد را علت پیوستن به گروه های افراطی اعلام کرده اند.[9]

با این همه به نظر می رسد که عوامل یاد شده نمی تواند به تنهایی توجیه کننده گسترش نفوذ گروه های تکفیری در خاورمیانه باشد؛ بسیاری که به این گروه ها پیوسته اند از طبقات متوسط شهری، و از نظر مالی، مستقل و حتی دانش آموختگان مدارس دینی در کشورهای مختلف بوده اند. به همین دلیل به نظر می رسد عامل اصلی گسترش این جریان را باید در جذابیت های ایدئولوژیک آن جستجو کرد و به تحلیل سرشت آن پرداخت. ایدئولوژی سلفی سه ویژگی مهم دارد که مخاطبین خود را به آسانی جذب می کند؛ این سه ویژگی عبارتند از:

  • جریان سلفیه تکفیری، مذهبی ساده و روانی را  بیان می کند که فاقد پیچیدگی هایی در فهم است. ایده ها و آموزه های آنان بدون اینکه پوششی از نظریه پردازی های غامض داشته باشد، برداشتی صریح و ساده از اسلام را ارائه می کند که برای همگان قابل فهم و درک است.

در واقع، آنگاه که آنان از «خلافت اسلامی» سخن می گویند، مرادشان اجرای مستقیم احکام شریعت در زندگی سیاسی است. این احکام بدون اینکه از کریدور نظریه ای سیاسی مثل «فقه المقاصد» نزد اخوان المسلمین عبور نمایند و پالایش یابند؛ مستقیما وارد زندگی سیاسی می شوند.

از این رو، سلفیه تکفیری، جریانی است «بدون نظریه» در باب حیات سیاسی.

این ویژگی، بدون اینکه نقیصه ای بر آن به شمار آید، تا کنون توانسته است افراد زیادی از طبقات مختلف جهان اسلام را به خود جذب نماید. بسیاری از مسلمانان در سال های پس از فروپاشی خلافت عثمانی در حسرت و اندوه آخرین دولت اسلامی اندوهناک شدند و همواره در پی بنایی مجدد از آن بودند. خلافتی که می بایست با اجرای کامل شریعت نبوی(ص) به انحطاط معاصر مسلمانان خاتمه دهد و پایانی بر هجران آنان در عصر متوحش جدید گردد.

  • سلفیه تکفیری بدون اینکه خود را در گفتگوهای تئوریک گرفتار کنند، بلافاصله سراغ روش های عملی می رود و با تاکید بر مصادیق و مسایل عینی به برون رفت های عملی می اندیشد. به سخنی دیگر، آنان بر خلاف بسیاری از جریان های مدرن یا نوگرای جهان اسلام که بر مناقشات تئوریک و گفتگوهای نظری علاقه دارند؛ بر روش های عملی که زودتر به نتیجه می رسند اصرار می ورزند و بر کاربست روش های زود بازده، تاکید وافر دارند؛ به همین دلیل، اندیشه آنان بدون اینکه در درون مناظره های تلویزیونی و دانشگاهی منحصر گردد یا در لابلای منابع کتابخانه ای منحصر گردد، تبدیل به ایده ای عملیاتی می شود و بدون اینکه فرصتی برای اندیشیدن باقی گذارد، ناگهان، جایی را تصرف و برخی از احکام و حدود شریعت را به اجرا در می آورد.
  • و بالاخره اینکه، راه حل آنان برای حل مشکلات مسلمانان، غیر محافظه کارانه و صریح است و آنان تنها برون رفت از مصائب کنونی جهان اسلام یعنی «گسترش مظاهر غرب » و « انحراف جامعه اسلامی از اسلام سلف صالح» را راه حل های رادیکال می دانند، چیزی که برای جوانان ناامید از بهبود اوضاع در جهان اسلامی جذابیت های وافری تولید می کند و آنان را مجذوب مسیرهای کوتاه و منتج می نماید.

برآیند سه ویژگی«سادگی در اندیشه»، « عملیاتی اندیشیدن» و « رادیکال بودن» به عنوان مختصات مهم در سلفیه تکفیری آن است که جوانان سرخورده و ناامید از ناکارآمدی ایدئولوژی های کنونی در جهان اسلام را جذب و آنان را به بهبود سریع مشکلات امیدوار می سازد. این تحلیل که مورد تائید مطالعات میدانی نویسنده این اثر از کشور افغانستان و نیز عراق از یک سو، و نیز گفتگو با برخی از شخصیت های سلفی جهان اسلام، از سوی دیگر است، نشان می دهد که جهان اسلام بنا به دلایل متعددی، ظرفیت های بزرگی جهت جذب افکار سلفیه دارد و براحتی  می تواند زمینه قدرتمندی جهت جذب چنین تفکراتی فراهم آورد.

(تفکر سلفیه جهادی؛ ماهیت؛ استراتژی مقابله)

ادامه دارد

[1] . نظریه شوکه النکایه و الانهاک در ادبیات گروه های سلفی به معنای صدمه زدن به مشرکین و کفار است.

[2] . تقی الدین نبهانی، الدوله الاسلامیه، بیروت: دار الامه، چاپ هفتم، 1423، ص9.

[3] . نکایه و انهاک از نظر لغوی به معنای صدمه زدن و فرسودن است، و در قرائت داعشی آن، ایجاد هرگونه صدمه و آسیب رساندن به دشمن است که موجبات ضعف و در نهایت نابودی آن را فراهم کند.

[4] . اداره التوحش در سال 2004 توسط شخص مجهولی به نام ابوبکر ناجی تألیف شد. این کتاب از آنجا که سیاست‏ها استراتژی‏های القاعده و گروه‏های وابسته به آن را در تقابل با دشمنان مشخص کرده بود، با اقبال بسیاری توسط موافقان و مخالفان روبرو شد. از یک سو القاعده و گروه‏های وابسته به آن در سراسر دنیا این کتاب را به عنوان مانیفست عملی خود قرار دادند و از طرف دیگر مخالفان القاعده برای آگاهی از استراتژی‏های عملیاتی القاعده این کتاب را تحلیل و بررسی کردند.

[5] ناجی از این مرحله به مرحلة شوکة النکایة و الانهاک یاد می کند. ابوبکر ناجی، ادارة التوحش، ص23.

[6]  . جهت اطلاع بیشتر مراجعه کنید به؛ عبدالله شهبازی، علل انحطاط و فروپاشی عثمانی، به نقل از پارس بوک.

[7] .yaak ovlppia : virtual caliphate Exposing the Islamic state on the internet. Washington d.c. Potomac book inc 2011.203 p.

[8] . احمد بن حنبل، المسند، ج1،ص298. البته این روایت به شکل های مختلف روایت شده است، اصل روایت تا فطوبی للغرباء است و باقی حدیث به شکل های مختلف آمده است

[9] . دلایل گسترش داعش، به نقل از صفحه سیاسی سایت الف، مورخ 20 خرداد 1394.

 

 

 

دیدگاهتان را بنویسید

نشانی ایمیل شما منتشر نخواهد شد.