راهبرد ملی -|- nationalstrategyچشم انداز مهمترین چالش ها و تهدیدات داخلی و منطقه ای - راهبرد ملی -|- nationalstrategy

مقدمه:

لازمه شناخت درست تهدیدات و آسیب پذیری ها بررسی و تحلیل صحیح داده ها می باشد. سال های اخیر چه در سطح داخلی و چه منطقه ایی و بین المللی شرایط سخت و در برخی موضوعات و مسائل، اوضاع پیچیده و بعضا نفس گیری ، بر امنیت ملی و سیاست داخلی و خارجی جمهوری اسلامی تحمیل شده است و همچنان ادامه دارد . بنابر این بر اساس تحلیل و شناخت مناسب روندهای گذشته می توان چشم اندازی از تهدیدات و آسیب هایی که در کوتاه مدت و میان مدت نظام جمهوری اسلامی ایران را متاثر می سازد را شناخت و عندالزوم ضمن پیش بینی انچه که احتمال بروز آن متصور است راه کارها و راهبردهایی برای مقابله ، رفع یا کاهش آن پیش بینی و برنامه ریزی کرد.

در این یادداشت تلاش می شود چالش ها و تهدیدات و چشم انداز مهمترین مسائل و موضوعاتی که می تواند بر سیاست داخلی و خارجی ج.ا.ایران اثر گذاربوده، ارائه گردد.

مسائل و چالش های پیش رو

در حوزه داخلی:

• آسیب های اجتماعی
• تضعیف سرمایه اجتماعی ( ناامید کردن مردم از اصلاح و بهبود امور)
• افزایش تهدیدات سایبری
• افزایش انتظارات و مطالبات عمومی
• ناکارآمدی دولت در حل مشکلات کشور ( اقتصادی،اجتماعی،سیاسی،فرهنگی )
• بیکاری و رکود اقتصادی
• گسترش فساد مالی و اداری
• تنش های قومی و فرقه ای
• مسائل زیست محیطی
• نفوذ گروه های تکفیری به داخل کشور و ایجاد ناامنی

درحوزه خارجی :

• هزینه های مادی و معنوی بحران های منطقه ای ( سوریه، عراق، یمن )
• تهدیدات منطقه ای با محوریت عربستان سعودی و کشورهای همسو
• تهدیدات فرا منطقه ای با محوریت آمریکا
• افزایش تحریم های آمریکا
• بد عهدی در اجرای مفاد برجام توسط آمریکا و احتمال همسو کردن سایر کشورها و نهادهای بین المللی( بازگشت تحریم )

مهمترین مسائل و چالش های داخلی

• حوزه زیست محیطی:

کشور ایران سال هاست با موضوع کم بارانی و نزولات آسمانی دست و پنجه نرم می کند ، موضوع کم آبی و تداوم خشکسالی ها در خیلی از مناطق کشور به خوبی محسوس و قابل لمس است تا آنجا که برخی از صاحب نظران، پدیده فرو نشست زمین در دشت ها و برخی مناطق، ریز گردها و خسارات ناشی از آن را از پیامدهای کم آبی کشور و عدم مدیریت منابع آبی و استفاده درست آن طی دهه گذشته می دانند . از این رو شرایط اجتماعی در برخی از نقاط کشور به شدت متاثر از این پدیده بوده است. بنابر این قابل پذیرش است که مسئله خشکسالی ، تداوم ریزگردها، و کمبود آب را در حوزه تهدیدات زیست محیطی دانست که می توانند اوضاع کشور را متاثر از خود نماید .

در کنار مقابله و تحمل مسئله خشکسالی و کمبود نزولات آسمانی از طریق برنامه ریزی های مدون علمی با پیوست های فرهنگی استفاده بهینه از منابع زیر زمینی آب ، مسئله ریزگردها در برخی شهرهای ایران که هم دارای منشا داخلی بوده و هم منشا خارجی دارد را به عنوان یک تهدید جدی و خطر ساز برای سیستم تنفسی و حیاتی کشور به لحاظ سلامت و بهداشت فردی و درست عمل کردن سیستم های فنی و تکنولوژیک کشور که به صورت مستقیم در معرض هوا قرار دارند تلقی نمود .

• حوزه سیاست داخلی:

فضای سیاسی داخل کشور همیشه متاثر از موضوع انتخابات در دوره های مختلف است . مشارکت حداکثری مردم در انتخابات فرصت ها و ظرفیت هایی را هم در حوزه سیاست داخلی و هم سیاست خارجی برای جمهوری اسلامی ایجاد می کند .انتقال فضای تبلیغاتی و سیاسی “فصل رقابت های انتخاباتی” به بعد از انتخابات و استمرار آن ، فرصت ها و ظرفیت های “حماسه حضور مردم” را در معرض آسیب قرار داده و به فرصت سازی برای دشمن تبدیل خواهد کرد .

بنابر این ضرورت دارد اکنون که نظام سلطه چشم انتظار به ثمر نشستن فشارهای بی حد و حصر ناشی از تحریم های ظالمانه 12 ساله هسته ایی است، با رفتار آگاهانه مسئولان کشوری و لشکری، احزاب و جریانات سیاسی و نخبگان و اندیشمندان و اصحاب رسانه اهتمام نمایند، در “فصل رفاقت و همکاری” با افزایش مشارکت همگانی مردم ، اتحاد ملی و انسجام اسلامی را به منصه ظهور برسد و دولت نیز فارغ از هرگونه تمایلات جناحی و گروهی با پشتوانه مشارکت حداکثری مردم و بدور از تشکیل یک دولت شکننده سیاسی با همکاری و مشارکت سایر قوا و نهادها بتواند سیاست های اقتصاد مقاومتی را برای افزایش تولید و ایجاد اشتغال به پیش ببرد.

• حوزه مرزی:

ایران با رقم تقریبی نزدیک به یک میلیون کیلومتر مربع مرز آبی و خاکی در شمال و جنوب و شرق و غرب کشور یکی از وسیع ترین مرزهای مشترک با کشورهای همجوار دارد . این وسعت مرز ضمن ایجاد فرصت های تبادلی خوب و مناسب با همسایگان در صورت عدم کنترل و نظارت صحیح و به موقع به تهدید تبدیل خواهد شد. عدم تسلط کافی بر ورود لوازم و کالای قاچاق که نهایتا به فلج کردن تولیدات داخلی کشور منجر می گردد ، وارد شدن میلیون ها تن مواد مخدر از شرق کشور به صورت سالانه و توزیع داخلی و ترانزیت آن به کشورهای اروپایی ، ضمن فراهم نمودن مشاغل کاذب و مضر ، دو تهدید جدی هستند که حیات اقتصادی و نسلی ایران را نشانه رفته است. گروه تروریستی، سلفی تکفیری داعش با توجه به شکست های سنگین در عراق و سوریه و از دست دادن سرزمین های اشغالی در هر وضعیتی برای جمهوری اسلامی تهدید به حساب می آید. تقویت فنی ، اطلاعاتی و انسانی نهادها و یگان های متولی کنترل مرزها و گمرکات کشور یکی از اولویت های سیاست داخلی است تا امکان رخنه و نفوذ پذیری امنیتی و ضربه پذیری اقتصادی و تولیدات داخلی فراهم نشده و همچنین فضاهای کاذب برای اشتغالات مخرب بسته گردد. و از تسری معضلات و ناامنی های موجود در کشورهای همسایه در غرب و شرق ایران به داخل مرزها جلوگیری شود.

مهمترین مسائل وچالش های خارجی

جمهوری اسلامی به لحاظ شرایط جغرافیایی و اتخاذ سیاست های عزت مدارانه و مبانی اعتقادی در حوزه تعامل با بازیگران و رقابت های منطقه ای به عنوان یکی از اثر گذارترین کشورها در منطقه بشمار می رود . برای این تاثیر گذاری در مناسبات ایران با سایر بازیگران منطقه چشم انداز زیر را می توان ترسیم کرد.

• بازیگران مهم منطقه :
• ترکیه

جمهوری ترکیه با 499 کیلومتر مرز مشترک در شمال غربی ایران، سر پل مواصلاتی جمهوری اسلامی با اتحادیه اروپا از راه زمین محسوب می گردد. این کشور با سابقه بیش از یک قرن روابط توامان خصمانه و دوستانه با ایران با توجه به اینکه به عنوان یکی از اعضای نظامی ناتو شناخته می شود به مهمترین کشور همسایه در تعاملات دو جانبه تبدیل شده است . اتصال ترکیه از غرب به اروپا و مدیترانه و همسایگی این کشور از شرق به ایران، فرصت بسیار مناسبی برای تعاملات اقتصادی ایران ، افغانستان و پاکستان از راه زمین با اروپا را فراهم ساخته است، اما ترکیه به دلیل درگیری های نظامی که در جنوب کشورش با کردها و پ پ ک دارد موجب گردیده بستری برای ایجاد تهدیدات امنیتی در غرب کشور ایران فراهم شود . بازی های سیاسی ترکیه با کردهای استقلال طلب در سوریه و عراق از یک سو و مبارزه خشونت بار با کرد های بومی ترک از سوی دیگر بیانگر عدم اطمینان از سیاست های واحد ترکیه در قبال اتخاذ سیاست واحد در قبال کردها بوده و این کشور را به تهدیدی در تجهیز و تقویت کردهای غیر بومی ترک تبار برای تبدیل این کردها به اهرم فشار به منظور کسب امتیازات سیاسی و اقتصادی از همسایگانش تبدیل نموده است. با تداوم این سیاست توسط ترکیه و رفتار و مواضع این کشور در بحران سوریه چشم انداز روشنی در بسط روابط دو جانبه در سال پیش رو متصور نیست و همچنان روابط دوگانه و رقابت راهبردی ترکیه و ایران در تحولات منطقه ای ادامه خواهد داشت.

• عراق

کشور عراق با 1458 کیلومتر مرز مشترک، طولانی ترین مرز را با جمهوری اسلامی ایران به خود اختصاص داده است . وجود علایق مشترک مذهبی و سیاسی بین ایران و عراق به خصوص در دهه اخیر، بازیگری و نقش تأثیرگذار ایران در تحولات عراق به ویژه مبارزه با داعش، از دولت عراق یک متحد استراتژیک ساخته است. حضور پر قدرت ایران در عراق به خصوص بعد از خروج نظامیان آمریکا از این کشور فرصتی گران بها برای توسعه همکاری های مشترک بین ایران و عراق در زمینه مبارزه با تروریسم ، توسعه فرهنگی بقاع متبرکه و تبادل زائر و همچنین توسعه و گسترش بازارچه های مرزی بین دو کشور را فراهم ساخت . برغم این فرصت ها آنچه به عنوان تهدید از سوی این کشور همسایه می تواند امنیت جمهوری اسلامی ایران را با خطر روبرو کند موضوع واگرایی سیاسی داخلی کشور ، منازعات قومی ، قبیله ایی و مذهبی، اختلافات درونی اکراد و رویکرد استقلال طلبانه دولت اقلیم کردی رقابت های بازیگران منطقه ای درعراق است . این موضوع می تواند آثار و تبعات سو خود را به صورت مستقیم و غیر مستقیم بر مناسبات سیاسی و فرهنگی با ایران برجا گذارد.

وجود تروریسم و مبارزات با آخرین بقایای تروریسم سازمانده ای شده (داعش) در عراق هرچند تا به امروز به خوبی و با موفقیت ولی کُند پیش رفته است. کارشناسان بر این باورند که با پایداری و پیروزی جبهه مقاومت در تحولات سوریه ، فتح موصل و اعلام مرگ خلیفه خود خوانده، شکست نهایی داعش و اضمحلال تشکیلاتی و سازماندهی این گروه تروریستی ،موجب پراکنده شدن بقایای آن و فعال شدن آنان به صورت «گرگ های تنها» شده و به لحاظ وجود مرزهای طولانی مشترک بین ایران و عراق بستری برای نفوذ عناصر این گروه تروریستی به داخل مرزهای ایران فراهم گردد. از این رو هوشیاری و فعالیت بیش از انتظار نیروهای امنیتی، انتظامی و نظامی و پاسداران مرزی در کنترل مرزها را می طلبد. همچنین پس از نابودی داعش احتمال تشدید واگرایی های سیاسی بین گروه های فعال در عراق برای کسب قدرت و تاثیر گذاری بر حاکمیت عراق می تواند نوسانات مثبت یا منفی در مناسبات سیاسی با جمهوری اسلامی ایران در سال آتی را به همراه داشته باشد. فرآیند این نوسانات در مجموع عدم انسجام در اتخاذ سیاست مشترک ایران و عراق در قبال تحولات منطقه را در پی خواهد داشت .

مسئله خود مختاری های کردی در عراق با پیشینه طولانی و وجود اقلیم مستقل در حاکمیت فعلی عراق بستری برای توسعه ترویج اندیشه کردستان مستقل بوده است . تداوم این اوضاع تاثیرات خاص خود را در منطقه کرد نشین ایران بر جا خواهد گذاشت .

• عربستان

کشور پادشاهی عربستان سعودی با جمهوری اسلامی ایران مرز مشترک زمینی ندارد و تنها از طریق مرزهای آبی خلیج فارس با ایران همسایه است. این کشور که تا قبل از پیروزی انقلاب اسلامی خود را ام القراء کشورهای مسلمان می دانست بعد از پیروزی انقلاب اسلامی با رقیب انقلابی در منطقه مواجهه شد که می توانست با همراهی ، همکاری و اتحاد استراتژیک با جمهوری اسلامی ایران به برترین قدرت و تاثیر گذار ترین کشور در منطقه خاور میانه تبدیل گردد .

عربستان توانست با برخورداری از امتیاز اولین صادر کننده نفت و میزبانی از حرمین شریفین در مکه و مدینه خود را به عنوان قطب اقتصاد نفتی و مذهبی بر کشورهای سنی مذهب در منطقه تحمیل نماید. این روند با روی کار آمدن ملک سلمان و سیاستمداران جوان و ناپخته سعودی و ماجراجویی های اینان طی چند سال اخیر رشد بیشتری یافت. براه انداختن جنگ های نیابتی در منطقه با چراغ سبز آمریکا و همکاری برخی از کشورهای عربی، تقویت تروریسم در سوریه، تجاوز نظامی در یمن، مداخله در امور بحرین از جمله اقداماتی است که حاکمان سعودی برای مهار و کاهش قدرت و نفوذ منطقه ای ایران و نفوذ سیاسی و نظامی در برخی کشورها و ماجراجوی های خود در خاور میانه به آن دامن زده اند.

ادامه مواضع عربستان در افزایش تنش با ایران می تواند تهدیداتی از جمله توسعه جنگ های نیابتی از سوریه و عراق به کشورهای همسایه شرقی همچون افغانستان منجر شده و به تجهیز و اعزام پنهانی تروریست ها برای انجام عملیات های خرابکارانه در قلب ایران منتهی گردد. اخلال در روند قیمت گذاری نفت در بازاهای نفتی به منظور تضعیف اقتصاد ایران ، ممانعت ، کارشکنی و حرمت شکنی در راه اعزام زائران ایرانی به حرمین شریف ، ائتلاف یا اتحاد نانوشته با آمریکا، انگلیس و رژیم غاصب قدس، ایجاد شکاف بین تهران و مسکو، دیگر رفتار و رویکردهای عربستان سعودی در جهت مقابله و مهار ایران در منطقه و جهان اسلام است.

بنابر این در کوتاه مدت برغم اینکه ضرورت همگرایی ایران و عربستان در تحولات منطقه برای ایجاد ثبات و امنیت محسوس است ، لاکن چشم انداز موجود نشان از تداوم سیاست های تنش زا در رفتار و سیاست خارجی این کشور علیه اهداف و منافع ج.ا.ایران است .

• نظامی گری و تروریسم در منطقه

منطقه خاور میانه بیش از نیم قرن است که با انحاء مختلف با پدیده ناهنجار خشونت های سیاسی و جنگ های متجاوزانه روبرو است ، جنگ اعراب و اسرائیل ، اشغال افغانستان توسط شوروی سابق ، جنگ تحمیلی عراق علیه ایران، بحران نظامی در لیبی، منازعات داخلی و بحران سیاسی در مصر، بحران نظامی و تحرکات خشونت بار در عراق، سوریه یمن و تقریبا تمامی کشورهای این منطقه به صورت مستقیم و غیر مستقیم متاثر از این خشونت ها و درگیری های نظامی شده اند و مهمترین تهدید ناشی از این خشونت ها ، رشد و گسترش گروه های تروریستی است که در قامت گروه تروریستی داعش در عراق و جبهه النصره در سوریه ظهور یافته است. تا جایی که همه کشورهای منطقه از جمله جمهوری اسلامی ایران را در معرض تهدید کرده قرارداده است. اما به دلیل برخورد قوی و سازش ناپذیر در مبارزه عملی با تروریست ها و نظامی گری سازماندهی شده ، انتظار می رود منطقه و حتی اروپا درآینده برغم تضعیف قدرت تروریست ها در سوریه و تقریبا شکست داعش عراق، با پدیده بازگشت تروریست ها به وطن و شهرهای خود موسوم به «گرگ های تنها» روبرو شود که در چنین شرایطی قطعا از توان و امکانات دولت های شرور منطقه از جمله رژیم غاصب قدس بهره خواهند برد و اقدامات تروریستی را در شهرهای عراق و سوریه حتی شهرهای ایران شاهد باشیم.

پدیده تروریست در این کشورها و همچنین کشورهای همسایه به امنیتی شدن فضا و بالتبع رشد و توسعه نظامی گری در منطقه به منظور کنترل و نابودی تروریست می انجامد . ولی از سوی دیگر نظامی گری نیز موجب بروز خشونت های خاص شده که مواضع سیاسی تروریست ها را تقویت می کند. تسلسل این شرایط موجب می گردد که چشم انداز روشنی برای پایان دادن به اوضاع مشاهده نشود. از این رو چشم انداز آینده رشد نظامی گری و تروریست از هم گسیخته در منطقه بوده که می تواند در بلند مدت منافع ملی و امنیت کشور را مورد تهدید قرار دهد.

• اختلافات فرقه ای و مذهبی

علیرغم اینکه بیش از نود درصد از ساکنین خاور میانه را مسلمانان تشکیل می دهند و این امر می بایست به عنوان نقطه قوت مسلمانان تلقی شده و باعث ترویج و گسترش اسلام در سراسر جهان گردد؛ اما متاسفانه وجود فرقه های مختلف قومی و مذهبی در این منطقه در کنار دامن زدن به اختلافات سنتی شیعه و سنی توسط عوامل ناآگاه و آگاه و خائن، موجب فراهم شدن بستری جهت حفظ یک اختلاف دائمی بین مسلمانان شده است. این اختلافات زمانی که با بحران های نظامی توام می گردد شرایط سختی را برای کنترل اوضاع فراهم ساخته تا متولیان کنترل نتواند به صورت صددرصد از توان خود برای ایجاد امنیت بهره ببرند. اوضاع بحرانی در منطقه که بواسطه فعالیت های نظامی سازماندهی شده تروریست ها گسترش وسیعی یافته است آنگاه که با اختلافات شیعه و سنی یا اختلافات فرقه ایی همراه می گردد موجب بروز تهدیدی جدی برای خارج شدن کنترل اوضاع از دست مقامات دولتی شده و در چنین شرایطی انتظار می رود امنیت جمهوری اسلامی ایران از اینگونه بحران ها نیز متاثر شده و تسری آن به داخل ایران به عنوان یک تهدید جدی و محتمل باید مد نظر مسئولین باشد.

• ورشکستگی سیاسی دولت های منطقه

شرایط سخت اوضاع سیاسی و نظامی در منطقه به لحاظ نظامی گری افراطی، رشد و توسعه تروریسم، رکود اقتصاد به دلیل نزول قیمت نفت در اقتصاد نفتی، فسادهای حاکمیتی و وابستگی همه جانبه سیاسی و نظامی و اقتصادی سیاستمداران و حاکمان منطقه به قدرت های سیاسی و اقتصادی دنیا می تواند به مرور زمان به ورشکستگی سیاسی دولت ها در محیط پیرامونی ایران منجر گردد. این ورشکستگی سیاسی از انجا که نهایتا به نابسامانی گسترده سیاسی، اجتماعی و حتی اقتصادی و ناامنی درمنطقه منجر خواهد شد به عنوان یکی از تهدیدات مهم و تاثیر گذار بر جمهوری اسلامی ایران تلقی می شود. بدیهی است کارآمدی سیاست خارجی ایران در ابعاد اقتصادی و فرهنگی و سیاسی از طریق روابط مسالمت آمیز با همسایگان توانمند بیشتر نمایان خواهد شد تا دولت هایی که به منظور ادامه حیات خود از قدرت های بزرگ دنیا بهره گرفته و عملا پایگاهی برای حضور سیاسی و گسترش دخالت قدرت های فرا منطقه ایی در منطقه هستند.

جمع بندی:

جمهوری اسلامی ایران به عنوان قدرت نوظهور و بازیگر فعال تحولات منطقه، یک بازیگر مؤثر در سطح بین الملل تلقی شده است و همین مسئله باعث گردید جامعه بین الملل حسابی که از بدو پیروزی انقلاب اسلامی بر روی ایران باز کرده بودند را بیشتر مورد توجه قرار دهند. سال های اخیر که موضوع هسته ایی در صدر خبرهای خارجی ایران قرار داشت، موجب گردید قدرت های بزرگ استکباری در تداوم سیاست های مهار، کنترل یا براندازی نظام جمهوری اسلامی ایران با معادلات چند گانه در بازی و کارزار سیاسی و دیپلماتیک و اقتصادی با ایران وارد شوند. تهاجم فرهنگی، تهدید نظامی و نهایتا تحریم اقتصادی سه رویکرد عمده این قدرت ها در مقابله با قدرت و نفوذ منطقه ای ایران بوده است. با توجه به اینکه جمهوری اسلامی ایران با حفظ عزت و حکمت و مصلحت انقلاب اسلامی تاکنون هیچگونه عقب نشینی در مواضع سیاست خارجی خود نداشته و بلکه با حضور فعال سیاسی و مستشاری در صحنه بحران زده برخی از کشورهای منطقه حضور راهبردی خود را پر رنگ نشان داده است ، انتظار می رود در کوتاه مدت قدرت های بزرگ و به خصوص استکبار جهانی در تشدید رویکردهای خود در مقابله با نفوذ ایران در منطقه فعال تر برخورد نموده و با اوج گیری تمایلات ضد ایرانی در ایجاد همگرایی دشمنان منطقه ایی و بین المللی در برابر ایران تلاش نمایند و با هدف هزینه سازی برای انقلاب اسلامی ایران ، نظام جمهوری اسلامی ایران را به سمت تشدید رقابت های منطقه ای بی نتیجه در ابعاد نظامی و اقتصادی با کشورهایی همچون عربستان سعودی، ترکیه ، امارات و… و تنش نظامی با آمریکا در بحران سوریه سوق دهند.

با عنایت به اینکه در حال حاضر رئیس جمهور مستقر در کاخ سفید رویکرد افراطی نسبت به خاور میانه در پیش گرفته است در همین راستا موضوعاتی همچون گسترش فعالیت های ایران ستیزانه آمریکا در محیط پیرامونی جمهوری اسلامی ایران و احتمال برخوردهای دریایی بین ایران و آمریکا در خلیج فارس به عنوان تهدید علیه امنیت کشور متصور خواهد بود.

در آینده پیش رو افراطی گری قومی و مذهبی و افزایش گرایشات ضد شیعی که به همراه نفوذ سیاسی و نظامی گروهک های تروریستی که عمدتا با حمایت رژیم صهیونیستی همراه خواهد بود، یکی دیگر از تهدیدات علیه امنیت جمهوری اسلامی در مرزهای شرقی و غربی ایران به شمار می رود.