راهبرد ملی -|- nationalstrategyاقتصاد مقاومتی در صنعت نفت - راهبرد ملی -|- nationalstrategy

مقدمه

اهمیت صنعت نفت در میان صنایع کشور و نقش برجسته آن در اقتصاد، لزوم توجه این صنعت به تحقق اقتصاد مقاومتی را پررنگ‌تر می‌کند. بطوری که در سیاست های کلی 24 گانه اقتصاد مقاومتی که از سوی مقام معظم رهبری ابلاغ شده است چندین مورد بطور مستقیم و غیرمستقیم به این صنعت اشاره دارد.  صنعت وسیع نفت در راستای تحقق اقتصاد مقاومتی حول محور اهدافی نظیر حرکت از خام فروشی به سمت صادرات فراورده‌های نفتی،‌ ایمن‌سازی صنعت، بهینه‌سازی مصرف انرژی است که تمامی این اهداف راهبردی مطابق با سند چشم‌انداز 20 ساله و سایر اسناد توسعه‌ای کشور است. صنعت نفت در اقتصاد كشور از سه جهت اهميت دارد. اول اينكه حائز رتبه اول درآمدزايي زيربنايي (ارزي) براي اقتصاد كشور است؛ دوم اينكه يكي ازمجموعه هاي مهم صنعتي و اقتصادي كشور به شمار می رود و سوم اينكه تأمين بيش از 95 % از انرژي اوليه كشور را  بر عهده دارد. اين صنعت از لحاظ درآمد، سود آورترین صنعت و از نظر سرمايه بری (اعم از منابع سرمايه ای، مالي، انساني و فناوري) نيز پرهزینه ترين صنعت در حوزه اقتصادي كشور است. حال  اگر در اركان اقتصاد مقاومتي دقت نمائيم مشخص مي شود كه صنعت نفت يك صنعت فناور، دانش بنيان، پرهزینه و در عین حال درآمدزاست و در بخش هاي مهم كاهش وابستگي به نفت، مديريت مصرف، اقتصاد دانش بنيان و حمايت از توليد ملي، نقش محوري و اساسي داشته و در ساير بخش ها نيز وظايف مهمي را بر عهده دارد.

وضعیت فعلی صنعت نفت ایران و چشم انداز آینده آن در پرتو اقتصاد مقاومتی

صنعت نفت ایران امروز با پشت سر گذاردن یک دوره  سخت و ” محدودیت شدید” ناشی از تحریم های ظالمانه و برخی مسایل دیگر، از یک سو در  شرایط “افت توان عملیاتی” است و از طرف دیگر به دلیل ایجاد زمینه و مقدمه رشد و توسعه در شرایط ” آمادگی برای جهش ” است، البته این دو شرایط  متفاوت معمولا در توالی هم ظهور می کنند اما درباره صنعت نفت ایران  باتوجه به اقدامات موثر اخیر به دلیل اینکه شرایط “افت توان” همچنان ادامه دارد و از سویی دیگر اجرای طرح های توسعه و رشد هنوز آنگونه که انتظار میرود شروع نشده است هردوی شرایط یادشده را به موازات و در یک زمان شاهدیم،اگر ازحالت آمادگی برای رشد و توسعه  سخن می گوییم دلیل آن امیدواری در بدنه اجرایی کشور است چرا که بر این باور هستند ، ستون های محدودیت درهم شکسته و ایران آماده حرکت به سوی پیشرفت در حوزه صنعت نفت است ، در حالت خوشبینانه می شود گفت که در “عصر گذار” از افت به سوی رشد هستیم ، و این موج رشد و توسعه بزودی اثرات خود را در خروجی صنعت نفت ایران بر جای خواهد گذاشت.

در نهایت، سه رویکرد اصلی باید در این مسیر به خلق برنامه های اجرایی منتهی شود، این رویکردها به ترتیب ، تولید بهینه ، مصرف بهینه و مردم گرایی در توسعه است، در حوزه تولید بهینه سیاست هایی مثل افزایش تولید و ارتقای ظرفیت تولید هیدروکربور از طریق طراحی پروژه های بزرگ به ویژه شتاب بخشی به برداشت از میادین مشترک و در ادامه همین مسیر تلاش برای ظرفیت سازی در حوزه کاهش صادرات هیدورکربور خام ، ارتقای ظرفیت پالایش نفت و افزایش ظرفیت در زنجیره پایین دست پتروشیمی است، چون به هر حال ما در برخی حوزه های مهم پتروشیمی هم نوعی خام فروشی ” درجه دو” را شاهدیم، که خوراک گاز را به محصولاتی با تناژ بالا تبدیل می کنیم و همین محصول را بدون تبدیل به فراورده های ارزشمند پایین دست ، صادر می کنیم، تولید بهینه که بخش عمده آن از نظر نیاز به سرمایه گذاری در بالادست صنعت نفت قرار دارد در حقیقت سوخت مورد نیاز برای روشن شدن موتور پیشرفت صنعت نفت است ، در سیاست های کلی اقتصاد مقاومتی و در بندهای مختلف هم می بینیم با صراحت یا با اشاره ، این موارد مورد تاکید قرار گرفته است، دررویکرد بعدی هم که مصرف بهینه است باید برنامه ای جدی در حوزه اصلاح الگوی مصرف ، بهینه سازی مصرف انرژی و کاهش شدت مصرف طراحی و اجرا شود که البته اصلی ترین مسئولیت ها در این بخش نه بر عهده برنامه ریزان که بر عهده مردم است
اما دررویکرد سوم مردم گرایی در توسعه و به ویژه در توسعه صنعت نفت است، رهبری معظم انقلاب  همواره بر میدان دادن به بخش خصوصی برای کار و تولید تاکید کرده اند، کشورمان سالهاست به اثرات زیان بار تسلط دولت در تصدی گری و بنگاه داری پی برده است از طرفی قوانین و برنامه ها هم از سوی مجلس و دولت برای افزایش سهم بخش خصوصی در اقتصاد طراحی شده است، اما به واقع خیلی کارایی ملموسی تا کنون نداشته است، امروز بخش خصوصی اصلی ترین زیان دیده از شرایط محدودیت و رکود است، و خیلی ضعیف تر از سالهای پیش شده است، بخصوص در حوزه توسعه زیرساخت هایی مثل نفت ، این ضعف و فترت بیشتر دیده می شود، یکی از مهمترین رویکردهای منتهی به تحقق سیاست های اقتصاد مقاومتی سپردن مسئولیت های بخشی(غیرکلان) در توسعه به بخش خصوصی و مردم است، مردم وقتی بفهمند که در اثر فلان سیاست و فلان طرح، خودشان منتفع خواهند شد. در مسئولیت پذیری لحظه ای درنگ نمی کنند، این درس را باید از انقلاب اسلامی مان بگیریم که مردم خودشان مسئولیت تغییر دادن رژیم سیاسی را پذیرفتند چون به یک خواسته برایشان تبدیل شده بود، در توسعه هم همینطور است، مردم پیشرفت کشورشان را می خواهند و باید دولت هم تا سرحد ممکن بستر لازم را برای مسئولیت پذیری و سهیم شدن مردم در فرآیند توسعه فراهم کند

راهبرد های کلان و پیشنهاد ساز

راهبرد های کلان صنعت  نفت که تأکید ویژه‌ای بر میادین مشترک دارد . افزایش تولید نفت خام و میعانات گازی و افزایش تولید و صادرات گاز طبیعی است. لذا باید اهداف کلان را به نوعی برنامه ریزی کنیم که بتوانیم جایگاه دوم اوپک را حفظ کنیم. برای تحقق این امر تا 5 سال آینده ظرفیت تولید نفت خام را از 4 میلیون فعلی به بالای 5 میلیون و 700 هزار بشکه در روز ارتقا دهیم. تولید نفت از غرب میدان کارون که با تأکید بر میادین مشترک است را به 700هزار بشکه و تولید میعانات گازی را با بهره‌برداری از فازهای پارس جنوبی از 350هزار بشکه در روز به بالای یک میلیون بشکه در روز برسانیم.

همین‌طور باید از لحاظ ظرفیت پالایشی مقام اول منطقه شویم. در حال حاضر عربستان در بحث پالایش در منطقه اول است که امید است ما این جایگاه را از آن خود کنیم. تلاش بعدی دستیابی به مقام سومین تولیدکننده گاز طبیعی در جهان است که در حال حاضر امریکا، روسیه و کانادا  جلوتر از ایران قرار دارند و امید است بتوانیم در 5 الی 7 سال آینده به جایگاه درخور خود برسیم. در همین خصوص باید تا پایان سال 97 میزان تولید گاز طبیعی کشور را به هزار میلیون متر مکعب در روز ارتقا دهیم.
علاوه بر این توجه به صنعت پتروشیمی از دو نظر اهمیت ویژه‌ای دارد، اول آن‌که توجه به پتروشیمی وابستگی اقتصاد کشور به نفت خام را کاهش می‌دهد، دوم آن‌که اشتغالزایی را که یکی از مؤلفه‌های اساسی در بحث اقتصاد مقاومتی است به همراه خواهد داشت. تکمیل زنجیره محصولات پتروشیمی، افزایش 50 میلیون تنی محصولات به ظرفیت فعلی در راستای جلوگیری از خام فروشی و رسیدن به جایگاه اول در منطقه اهدافی است که در راستای اقتصاد مقاومتی باید در نظر گرفت.
مورد دیگری که در قالب اقتصاد مقاومتی باید به فکر آن باشیم کاهش شدت انرژی از 5/0 به کمتر از 3/0 (معادل تن نفت خام به ازای هر هزار دلار تولید ناخالص داخلی) است که هم مجلس شورای اسلامی با تصویب بودجه 100 میلیارد دلاری برای این امر و هم وزارت نفت بر آن تأکید دارند. کاهش آسیب‌پذیری صنعت با چک کردن مشتریان، تنوع بخشی آن‌ها، انتخاب مشتریان راهبردی، استفاده از بخش خصوصی در بحث صادرات و… حائز اهمیت است که از شکننده بودن درآمدهای نفتی جلوگیری می‌کند.
ملاحظه:

برای رسیدن به چشم‌انداز ترسیم شده این صنعت باید قوانین موجود مورد بازنگری قرارگیرد و از زمان و منابع مالی بهترین استفاده را ببریم. چرا که به نظر می‌رسد با وجود بررسی‌های دقیق هنوز قوانین دست و پا گیر در این صنعت وجود دارد که باید ساماندهی شوند.

محمد امین لایقی

دانشجوی کارشناسی ارشد مهندسی نفت