ژئوپلتیک فضای سایبر
این یادداشت به موضوع ژئوپلتیک فضای سایبر و مزایا و معایب فضای سایبری در کشورهای مختلف از جمله ایران پرداخته و برای مقابله معایب این پدیده راه کارهایی ارائه می دهد.
26 سپتامبر 2017 14:20
فرازهایی از بیانات مقام معظم رهبری
گسترهی فضای مجازی به عنوان یک قدرت نرم فوقالعاده در عرصههای مختلف از جمله فرهنگ، سیاست، اقتصاد، سبک زندگی، ایمان، اعتقادات دینی و اخلاقیات تاثیر دارد. طراحی مناسب و دقیق برای حفظ حریم امنیت فکری و اخلاقی جامعه در این عرصه مورد تاکید است.
امروز دَر هر خانه ای، در هر مدرسه ای، در هر گوشه ای… از فناوری اطلاعات یک چیزی آنجا مشاهده می کنیم… سی سال آینده را به همین قیاس کنید؛ البته با یک شتاب بیشتری. یعنی شتاب علم در این بیست سالی که گذشت، به مراتب کمتر خواهد بود از شتاب علم و پیشرفت علم و فناوری در بیست سالی که پیش روی ماست؛ در سی سالی که پیشروی ماست.
آن روز، ای بسا صاحبان افکار گوناگون، مکاتب گوناگون، نحله های منحرف، صاحبان اغراض فاسده بتوانند خیلی آسان کلاس های درس دانشگاه های شما را، مدرسه های شما را، فرزندان شما را در خانه هایتان در مشت بگیرند، در تصرف بگیرند؛ شما هم هیچکار نتوانید بکنید… این یک نکته؛ مسئله آینده نگری.”
جوزف نای استاد و نظریهپرداز قدرت نرم در این باره میگوید: “در دانشگاه هاروارد فضای سایبر کلید قدرت در قرن 21 خواهد بود”
در مقاطعی از تاریخ بشر پیدایی برخی از فناوری ها، تحول عمیق در زندگی بشر پیش آورده است، اختراع تلسکوپ، ماشین چاپ، ماشین بخار در قرون گذشته و ادامه آن در دهه های اخیر با کم شدن فاصله زمانی بین پیدایی فناوری های تحول آفرین مانند اختراع ترانزیستور، رایانه، اینترنت که در تکرار آن روند تصاعدی مشاهده می شود و دقیقاً نمی دانیم فکر بزرگ بشر در آینده چه خواهد بود.
آمار رشد فناوری اطلاعات و ارتباطات(فاوا)
با این که هنوز حدود 60٪ جمعیت جهان به اینترنت دسترسی ندارند، آمار رشد فناوری اطلاعات و ارتباطات خیره کننده است. برخی از نمودارهای آماری برای آمادهسازی ذهن خواننده و ورود به بحث اصلی در ادامه آورده شده است.
ضریب نفوذ پدیده های نوین (2015)
نمودار بالا نشان می دهد که در سال 2015 نفوذ رسانه های اجتماعی به مرز 29٪ رسیده است، درحالی که هنوز حدود 60٪ مردم جهان به اینترنت دسترسی ندارند.
آمار بالا نمونه ای از فعالیت ها در یک روز
مشاهده می شود که سه شرکت اول جدول بالا، شرکت هایی هستند که در حوزه فناوری اطلاعات و ارتباطات فعالیت میکنند و بزرگترین شرکت های نفتی، پس از آنها قرار دارند. البته پاره ای خبرها نشان میدهد این شرکت ها با سرویس های اطلاعاتی امریکا پیوند داشتند و سودآوری این شرکت ها نیز در سطح بالایی است. در ادامه جدول، از 10 شرکت بعدی نیز بیشتر شرکت ها، فاوایی هستند.
30 میلیارد؛ همه پیامهای واتساپ در یک روز برابر
20 میلیارد؛ همه پیامک ها در یک روزانبوه شمار پیامک و پیام های واتساپ، ضرورت تحول در صنعت ارتباطات را نشان می دهد.
بازۀ زمانی برای رسیدن به 100 میلیون کاربر فعال در روند رشد رسانه های اجتماعی
درحالی که کاربران رسانه شبکه لاین در مدت 26 ماه به 100 میلیون نفر رسیده است، اما همین تعداد کاربر در گذشته برای 100 سال رادیو و برای 60 سال تلویزیون بوده است.
درآمد جهانی خدمات ویدئویی OTT (over the top) – میلیارد دلار
شمار کاربران فعال Facebook (میلیون نفر)
تغییر رفتار بانکها در بهره گیری از فاوا در دنیا
همچنان که دیده می شود بهرهگیری از موبایل برای تراکنش های بانکی نسبت به دیگر فناوری ها، رشد و شتاب بیشتری دارد. روندها در ایران نیز به تقریب از نمودار بالا پیروی می کند.
با نگاهی گذرا به نمودارها، تا حدودی اهمیت و نقش فاوا در جوامع داخلی و خارجی روشنتر و چالش هایی که حکومت ها با آن مواجه می شوند، تصورپذیر خواهد شد.
فرصتها و چالشهای فضای مجازی
- حضور هوشمندانه و مقتدرانه در فضای مجازی با هدف بهره مندی از فرصت های آن
- ترویج هنجارها، ارزشها و سبک زندگی اسلامی ـ ایرانی
- چالش در اِعمال حاکمیت ملی
- چالش در نگه داشت هویت ملی، تسلط فرهنگ غربی، زبان و ارزشهای غربی در فضای مجازی
- چالش در حفاظت از تأسیسات حیاتی و اطلاعات ملی کشورها
- چالش پیدایش قدرتهای جدید
- چالش در همگامی با علوم و فناوری در عرصه بینالمللی
- چالش در عدم آمادگی سیستم اداری کشورها برای مدیریت تحولات پرشتاب و پیچیده
از دید نگارنده، ما در بحران شدید ژئوپلیتیکی و فضای سایبر هستیم؛ با این فرض، منازعه وکشمکش کشورها و گروه های سیاسی بر سر کنترل و تصرف یک یا چند ارزش (ارزش ها در فضای سایبر) و عامل جغرافیایی(دامنه نفوذ در فضای سایبر) بحران ژئوپلیتیکی است.
پارادایم شیفت (paradigm shift) از آنجا که پارادایم ها کامل نیستند، تنها در دوران حاکمیت خود، پاسخ قانع کنندهای برای بشر دارند، با گذشت زمان پدیده های متناقض پدید میآیند و این ناهم خوانی ها،گاه به اندازه ای می رسد که دیگر عقل سلیم توان توجیه آنها را ندارد و در نتیجه، بحرانی ساخته خواهدشد که با گذشت زمان حس بی اعتنایی به قوانین حاکم را برانگیخته و زمینه را برای پیدایش پارادایم های نوین فراهم می سازد. این دوره گذار را دوره انتقال یا “پارادایم شیفت” و فرآیند آن را “تغییر پارادایم” می گویند.
پارادایم های تعارضی که در دهه های گذشته موجب تعارض و جنگ می شد، امروزه نیز و در دهه های آینده بیشتر خواهد شد؛ ولی به دلیل این که رابطه ای در حال تغییر میان استفاده از نیروی فیزیکی در تعارض و استفاده از اطلاعات و فرآیندهای شناختی به وجود آمده است، گونۀ نوینی از پارادایم های تعارضی شکل خواهد گرفت. در حالی که ماهیت تعارض میان دشمنان به صورت جنگ، تضاد اهداف و منافع و مقاصد باقی خواهد ماند و دربر گیرندۀ تقابل فیزیکی نیز خواهد شد. اما در سال های پیشرو و در راستای تغییر ماهیت تعارض ها، جنگ های اطلاعاتی و شناختی تبدیل به عناصر اولیه عملیات جنگی برای کاهش تاکید بر نیروی فیزیکی می شود.
از مثال هایی که برای “پارادایم شیفت” آورده می شود، تغییر نسل در ساعتسازی است. زمانی که در سوئیس تولید ساعت های مکانیکی ادامه داشت و قیمتی حدود هزار مارک سوئیس(معادل 1000 دلار) برای هر ساعت تعیین میشد، ناگهان ساعت های دیجیتال ژاپنی با قیمت صد ین(معادل یک دلار) وارد بازار شد و کسب و کار شرکت های سوئیسی را که در پارادایم قدیمی خود جامانده بودند، از رونق انداخت.
اما در حوزه سیاست، انقلاب اسلامی ایران را مثال میزنند و میگویند که پارادایمی حاکم بود و حاکمان وقت، متوجه تغییر پارادایم و رفتار و فرهنگ مردم نشدند و در نهایت منجر به تغییر حاکمیت شد. معمولاً انقلاب های بدون خونریزی و نرم حاصل”پارادایم شیفت” است.
قوانین سایبری
در حوزه سایبر، فضای کنترلی نیست و می گویند که قانون بد، بهتر از بیقانونی است. شعار دیگری نیز درباره پشتیبانی از جریان آزاد اطلاعات وجود دارد که می گوید هیچ چیز نباید مانع جابهجایی اطلاعات شود، اما چرا؟ چون ما باید تسلط داشته باشیم. گزارش سیاه چاله اینترنت[ در کانادا از نظر اینترنتی، ایران را هرساله در رتبه نخست قرار میداد.
- طبقه نخبگان آزاد از ارزش ها و سنت
- پیدایش آرام جامعه کنترل شده
- نظارت تا حدودی دائمی بر همه شهروندان
- دسترسی به پرونده های روزآمد شده شهروندان
- فرایند تکنوترانیک
در جامعه تکنوترانیک،روند به سوی پشتیبانی از اجتماع میلیون ها شهروند ناسازوار و ناهماهنگ است که به آسانی شخصیت های جذاب و گیرا بر آنها اثرگذارند و برای بازی با احساسات و کنترل انگیزه، بهگونۀ موثری از واپسین شیوههای ارتباطی بهره میگیرند.(فاکس، سی.ان.ان، فیسبوک؟!)
مکانیزم نظارت همیشگی بر شهروندان
- تمدید استراق سمع بدون مجوز برای 5 سال دیگر
- تبدیل تکنولوژی کنترلی به امکانی غیرقابل چشمپوشی
- فرصتسازی رایگان
- بیخبری و بیخطری محض
- بیرقیبی در هنگامه ضعف تکنولوژیک دیگران
- حذف رقیبان به واسطه برتری تکنولوژیک
- هژمونی اقتصادی به جای محوریت محض سیاسی ـ نظامی
- اعتلای حیات سیاسی ـ نظامی امریکا
- وضع قوانین جهانی مبارزه با فیلترینگ
- مبارزه با محدودیت اطلاعاتی منطقهای یا کشوری
- قوانین حقوق بشر سایبری
- اینترنت پرسرعت حق مسلم ماست!
با عنایت به دوره هایی که در تاریخ تکرار می شوند(دورۀ ثبات، دورۀ گذار و دورۀ ادراک) کشور ما در بره های حساس از تاریخ قرارگرفته است. مقام معظم رهبری از اهمیت این برهه با عنوان “پیچ تاریخ” یاد کردند. تمام تحولات اخیر در دنیا به ویژه در منطقه غرب آسیا، بیداری اسلامی، اوج گیری فعالیت های تروریستی و تقارن آن با ظهور عصر سایبری، جهان را آبستن آغاز دوران ثبات جدید با وضع قوانین و مقررات جدید جهانی در حوزه سایبری کرده است. از نظر توانمندی های بزرگی که فناوری اطلاعات و ارتباطات و علوم سایبری برای جوامع می آفریند، هیچ دور نیست که کشورهای پیشتاز این فناوری برای تداوم بخشی به تسلط خود بر دنیا و کوتاه کردن دست دیگران و قدرتهای نوپدید دست به تحرکاتی در سطح بین المللی و سازمان های جهانی مانند سازمان ملل متحد زده و قوانینی بگذرانند که به بهانه های گوناگون ظاهرفریب فناوری های کلیدی(تولید تجهیزات زیرساختی، سیستم عامل، ویروسیاب ها، سامانه های امنیت سایبری، رمزکننده ها) این حوزه را در انحصار خود نگه دارند و دیگران را (همچون دستیابی به فناوری هسته ای) در چارچوبی که خود تعیین می کنند، قراردهند.
پس کشور ما باید با توجه به توانمندی های داخلی موجود و تقویت سریع آن پیش از وضع ضوابط جهانی محدود کننده، خود را به مرحله ای از قدرت سایبری برساند که برگشتناپذیر باشد. برخی از برتریهای داخلی به قرار زیر است:
- ورود زودهنگام به زورآزمایی سایبری
- تعیین شعار: “اینترنت امن حق مسلم ماست”
- شبکه ملی اطلاعات
- بومیسازی زیرساختها
- بومیسازی دانش و نرم افزارهای کلیدی
- امکان جذب مشتریان منطقه ای
- به زودی قوانین جهانی، منع دسترسی به اطلاعات با اهداف سیاسی دولتی تصویب خواهد شد.(WSIS)
- تحریمهای اقتصادی، سیاسی و حتی تهدید به برخورد نظامی نتیجه سرپیچی از قوانین خواهد بود.
- اعضاء باشگاه قدرت سایبری از این موانع و محدودیتها مستثنی خواهند بود.
با نشانه هایی که گفته شد، جامعه ما در حال سوگیری و سوق یافتن به جامعه تکنوترانیک پذیرنده حکومت جهانی است. حکومت جهانی که صاحبان قدرت سایبری در آن “حرف آخر/ سخن واپسین” را خواهند زد. آهنگ بازی به نقطه پایانی خود نزدیک می شود و از نشانه های آن، رشد کردن نخبگان آزاد، استارت آپ ها به عنوان موتور مولد این حرکت در حال شکلگیری هستند، زمان عضویت در باشگاه سایبری جهان نزدیک است و هشیاری کشورها در کسب این جایگاه ضروری خواهد بود.
پروندهسازی علیه برنامه سایبری ایران نیز همچون برنامه هستهای و موشکی کشورمان به علت اثرگذاری بسیار فراوان بستر سایبر در رقابتهای جدید تغییرات ژئوپلیتیکی جهان آغاز شده است. حضور در باشگاه قدرتهای مدعی حکومت جهانی بدون تثبیت مرزهای سایبری ممکن نیست. با برآورد همه این موارد پیداست که فرصت برای محکم کردن کمربند سایبری نظام، بهسرعت در حال سپری شدن است و هیچ دور نیست که باشگاه قدرتهای سایبری جهانی بهزودی پایان فرآیند عضوگیری را اعلام کنند. آنگاه تلاش برای ورود به این باشگاه همچون دایره قدرتهای هستهای پس از سپری شدن زمان عضوگیری، نیازمند پرداخت هزینههای سنگین خواهد بود.
هراندازه وابستگی کشوری به فضای جهانی اینترنت بیشتر باشد، در برابر تهدیدات آمریکا آسیبپذیرتر خواهد بود. به همین دلیل است که کشورهایی همچون روسیه، چین، آلمان، ترکیه و برزیل به ساخت نسخههای بومی، همه آنچه در فضای جهانی هماکنون بهرایگان یافت میشود، اقدام کردهاند. از موتور جستوجوی بومی گرفته تا شبکه ملی اطلاعات و آنتیویروس و سیستمعامل بومی و نرمافزارها و اپلیکیشنهای ملی مانند همه فراوردههای نامدار شرکتهای آمریکایی، گوگل را هم فیلتر کرده است. به اینترتیب چین توانسته مخاطرات جهانی در فضای جنگهای سایبری آینده با آمریکا و دیگران را به حداقل ممکن برساند. هدف بعدی ابرقدرتهای سایبری جدید، وابسته کردن دیگر کشورها به زیرساختهای بومی آنها بهمنظور تشکیل بلوک قدرت است. برای مثال آلمان میکوشد زیرساختهای خود را با مجموعه کشورهای حوزه “دیوتیش” به اشتراک بگذارد تا بلوکی قدرتمند تشکیل دهد. هر چه حیطه سرویسدهی کشورها بزرگتر شود سهم درخواستی آنها از دایره قدرت اداره فضای جهانی اینترنت نیز بیشتر خواهد شد. همه این موارد نشان می دهد که زنگ اخطار بسته شدن درب باشگاه قدرتهای سایبری جهانی به صدا درآمده است. ایران سایبری اکنون باید زیرساختهای بومی خود را در خاورمیانه گسترش دهد و بلوکی قدرتمند با کشورهای ناراضی و سهمخواهی همچون چین، روسیه، ترکیه، عراق و افغانستان شکل دهد وگرنه به دلیل نپذیرفتن قوانین آمریکا باید در انتظار فهرست تحریمهای سایبری و تهدید به قطع کلی اینترنت و بازگشت به عصر پارینه سنگی، باشند؛ زیرا روشن است که این، میدانی نیست که آمریکاییها داوطلبانه مدیریتش را به دیگران واگذارند.
- باید تشکیل آژانس بینالمللی سایبری را جدی بشماریم و بکوشیم جایگاه مناسب را از آن خود کنیم و در حد توان، قوانین آن را به سود خود تغییر دهیم.
- باید پیگیری و تلاش کنیم تا دوقطبی سایبری با کمک کشورهایی مانند چین و روسیه شکل بگیرد.
- بهرهگیری هرچه بیشتر از مزیتهای فضای سایبر، یکی از راه های مقابله است. با این فرض، تا زمانی که توان مقابله مؤثر با حمله های فضای سایبر را نداریم، باید بپذیریم که بهترین کار، بهرهبرداری حداکثری از این فضا و امکانات آن است.
- استفاده از مزیتهای اینترنت به شکل خوشِبینانه ممکن است برای کشور در کوتاهمدت سودهایی داشته باشد؛ ولی افتادن در این ورطه بدون محاسبه دقیق و مقایسه مزیتها و معایب، ممکن است کشور را در دامی بیندازد که بیرون آمدن از آن بسیار پرهزینه و دشوار باشد. زیرا مزیتهای ظاهری آن بیشتر همانند دانه در دام است.
- از جمله بیانات مقام معظم رهبری در آستانه تشکیل شورای عالی فضای مجازی این بود که “قطعاً فضای مجازی فرصت های زیادی پیشروی ما قرار داده است. اما به دلیل ورود با تأخیر ما به این عرصه، امروز جنبه های تهدید آن بر فرصت هایش غلبه یافته است.”
مهندس حامد دهقانی