بازار متشکل ارزی: اهداف؛ آثار و الزامات
دکتر امیر حسین طاهری دبیر گروه اقتصاد سایت راهبرد ملی در این نوشتار ضمن بررسی بازار متشکل ارزی به آثار تشکیل این بازار الزامات اجرایی لازم جهت تحقق آن را مورد بحث قرار خواهد داد.
3 ژوئن 2019 13:40
بازار متشکل ارزی
مقدمه
طی ماه های گذشته بحث راه اندازی ‘بازار متشکل ارزی ‘ مطرح و هدف از راهاندازی آن “ساماندهی بازار ارز” اعلام گردید. .این بازار در واقع یک شرکت خصوصی است که کانون صرافان، کانون بانکهای دولتی، کانون بانکهای خصوصی و فرابورس سهامداران اصلی آن هستند. راه اندازی بازار متشکل ارزی می تواند به خرید و فروش غیر رسمی ارز در شهرها پایان داده و با ساماندهی معاملات به تعیین قیمت شفاف و منصفانه ارز کمک کند.. در این بازار با حضور و حمایت پررنگ بانک مرکزی، عنوان بازیگردان اصلی نقطه تعادلی قیمت براساس عرضه و تقاضای ارز در خود بازار تعیین می گردد. و طرح قیمت های مختلف برای ارزهای خارجی جایگاهی نخواهد داشت. از آنجایی که گفته می شود این بازار کارگزار محور بوده و عملیات مدیریت بازار توسط تشکلی خود انتظام انجام شده و بر اساس دستور العمل های مصوب بانک مرکزی فعالیت خواهد کرد و سیستم سفارشات و معاملات مبتنی بر سفارش (Order Driven) خواهد بود سوالاتی که مطرح است این است که نحوه مدیریت و کنترل ارز در بازاری که زمان هایی که باید مدیریت ارزی صورت پذیرد، چگونه و با راهاندازی این بازار، بطور مشخص کدام مشکلات در حوزه عرضه و تقاضای ارز مرتفع می گردد. آیا صرف الکترونیکی شدن معاملات و شفافیت طرف های عرضه و تقاضا، در کاستن مشکلات این حوزه تاثیر شگرفی دارد؟ آیا عرضهکنندگان ارز که به طور عمده صادرکنندگان هستند، حاضر خواهند بود تحت هر شرایط نظارتی بانک مرکزی جمهوری اسلامی اقدام به عرضه ارز خود نمایند؟ آیا امکان بوجود آمدن بازار غیررسمی ارز همچنان وجود دارد؟ چه تضمینی وجود دارد که بانک ها و صرافی ها همانند گذشته با تجمیع دلارهای کلان باعث افزایش یا کاهش نرخ ارز نشوند و از همه مهمتر سقف خرده فروشی در این بازاربه چه میزان تعیین شده است و آیا تصمیمی برای کنترل این بازار نیز اخذ شده است؟ آیا فعالیت در این بازار شامل معافیت های مالیاتی نیز هست؟.
در هر صورت از نظر اقتصادی وجود و لزوم بازاری مدرن براساس نیازهای روز تقاضاکنندگان و عرضه کنندگان، دلایل منطقی زیادی دارد و طبیعی است که معاملات ارزی، نمی بایست «در خیابان » صورت پذیرد. واضح است تشکیل بازاری مدرن دارای مزایای زیادی از جمله شفافیت مالی و اطلاعاتی، قابلیت پیگیری معاملات، کنترل های حوزه پولشویی، تعیین نرخ تعادلی ارز بر اساس عرضه و تقاضا برای بهرهبرداران و فعالان این حوزه و بطور کلی اقتصاد کشور خواهد داشت. در این نوشتار ضمن تشریح اهداف بازار متشکل ارزی ، مکانیزم فعالیت، آثار و الزامات اجرایی آن مورد بررسی قرار خواهد گرفت.
مکانیزم فعالیت بازار متشکل ارزی
صرافیهای مجاز، بانکها و بانک مرکزی بازیگران اصلی این بازار بوده و مقرر است معاملات آن بر اساس ثبت سفارش و بصورت آنلاین انجام شود. همچون بازارهای دیگر اساس کار این بازارعرضه و تقاضا اعلام شده و خریداران و فروشندگان (صرافیهای دولتی و بانکها) از طریق اعلام قیمت پیشنهادی در سامانه خاص مبنای قیمت معاملات روز را تعیین میکنند. مبنای قیمت روزانه با شروع روز کاری، از طریق قیمتهای پیشنهادی فروشندگان و پیشنهادهای مختلف خریداران تعیین میشود؛ بسته به میزان نوسان تا پایان روز نرخها ممکن است کاهش یا افزایش یابند. (البته هنوز دامنه مشخصی برای نوسان در این بازار مشخص نشده است). هم اکنون نرخ ارزها در معاملات بانک ها و صرافیهای مجاز بطور لحظهای در سامانه نظارت ارز (سنا) اعلام میشود که خلاصه گزارش خرید و فروش ارز در سامانه نیما (نظام معاملات یکپارچه ارزی) هم در آن اعلام میشود.
بنابر اعلام بانک مرکزی صرافیهایی که در این بازار فعالیت دارند باید هم حساب ریالی و هم ارزی داشته باشند و بازار متشکل ارزی باید به موجودی این حسابها دسترسی داشته باشد تا به این طریق رقم مورد معامله از موجودی معاملهکنندگان کسر یا به آن اضافه شود. با این روش موجودی لحظهای خریداران و فروشندگان مشخص میشود تا این از این طریق امکان معاملات آتی ارزی محدود شود. مسئولیت نظارت بر این بازار بر عهده بانک مرکزی که در این بازار سهامدار نبوده اما در آن مشارکت معاملاتی دارد هست. در این بازار یک دامنه نوسان مشخص تعیین شده که در بازه زمانی کوتاهمدت نرخ بازار در این کریدور نوسان خواهد کرد، طبیعتا این کریدور نیز براساس هدفگذاریهای بانک مرکزی تعیین میشود، اما اگر نرخ چه در جهت کاهشی و چه در جهت افزایشی از این کریدور خارج شود، هیاتمدیره شرکت بازار متشکل ارزی سیاستهای لازم برای بازگشت نرخ به سطح هدف را بررسی خواهند کرد. مانند تابلوی بورس، در این شرکت نیز یک تابلو قرار میگیرد تا شاخص قیمت کشف شده در این بازار مورد مشاهده عموم قرار گیرد. این نرخ بهعنوان یک معیار اصلی مورد توجه معاملهگران قرار میگیرد. بنابراین این بازار تنها یک سامانه مجازی نیست و قرار است بخشی از کارویژه های بانک مرکزی در محل استقرار و فعالیت بازار متشکل ارزی صورت پذیرد. در این بازار صرافیهای دارای مجوز حضور خواهند داشت. ارائه یک حساب ارزی و حساب ریالی به بانک مرکزی و اعطای مجوز برای برداشت از این حسابها به منظور انجام معاملات ارزی یکی از پیشنیازهای حضور در این بازار است. به بیان دیگر رقم مدنظر در این معاملات از سوی بانک مرکزی مسدود و در نهایت در صورت انجام معامله، انتقال منابع ارزی و ریالی در حساب دو طرف از سوی بانک مرکزی صورت خواهد گرفت و نرخ مبادله نیز اعلام خواهد شد..
کانون صرافان، شرکت فرابورس، شرکت خدمات انفورماتیک، بانکهای خصوصی و بانکهای دولتی برخی از سهامداران این شرکت هستند. بنا بر اعلام مسئولان این بازار امکان دارد با عمیق شدن معاملات این بازار، در گامهای بعد با سامانه نیما ادغام شود و شاید به یک مکانیزم مشترک برای کل معاملات دست پیدا کند. در این بازار معاملات اصلی توسط بانکها انجام شده و سایر معاملهکنندگان از جمله صرافیها نیز نسبت به معاملات خُرد ارزی اقدام میکنند. سیستم معاملات ارز و ریال و تسویه آن در این بازار بر عهده بانکها است.
اهداف اصلی راهاندازی بازار متشکل ارزی
۱-شکل گیری مرجعی برای مبنای نرخ از جمله اهداف اصلی راهاندازی این بازار است بطوریکه که با راهاندازی آن مبنای نرخ ارز تهران باشد نه بازارهایی نظیر دوبی، هرات و یا سلیمانیه.
۲-“ساماندهی بازار ارز” یکی دیگر از اهداف راهاندازی این بازار جدید است
۳-این امیدواری وجود دارد که با راهاندازی این بازار، نرخ اعلامی توسط کانال های مرتبط با بازار غیررسمی حذف و نرخهای جدید بازار متشکل بعنوان مبنا جایگزین آن شود.
منافع و مزایای بازار متشکل ارزی
الف :منافع صرافان
۱- بالابردن کارایی اطلاعاتی برای صرافان، چرا که در فقدان بازار متشکل ارزی، اگر یک صراف در پایان معاملات 4۰ هزار یورو نیاز داشته باشد، منابع اطلاعاتی لازم برای مطلع شدن از کسانی که این مبلغ را در اختیار دارند و یا واردکنندگانی که بتوانند این مبلغ را به صورت نقدی در تهران تحویل دهند؛ یا این که به صورت تلفنی انجام معامله را تعهد کنند ، با محدودیت مواجه است اما در بازار متشکل ارزی یک بستر معاملات رو در رو وجود دارد که کاملاً شفاف است و به ازای این شفافیت، تأمین نیاز ارزی برای معاملات صرافی صورت میگیرد؛ در بازار متشکل ارزی، کل بستر تسویه که بزرگ ترین اصل معاملاتی است، در یک بستر شفاف و قانونمند پیش میرود.
۲- حضور خود کانون صرافان در هیئت مدیره این بازار و ارایه مشاوره در جهت راه اندازی این بازار نیز از نکات مثبت است.
ب: منافع بانک مرکزی
۱- در فقدان بازار متشکل ارزی، و به ویژه در تلاطمات ارزی، طرف بیرونی و داخلی میتوانست به صورت لفظی و با انجام معاملات کم عمق، نرخ ارز را افزایش دهد و تغییرات نرخ را رقم زند، ( یکی از ریسکهایی که بانک مرکزی با آن مواجه است) اما در بازار متشکل ارزی، صحبت از معاملاتی است که به صورت واقعی رخ میدهد و حجیم است؛ با این حال، تاثیر نرخ های کم عمق (دارای حجم کم) بر بازار کم خواهد شد.
۲- حضور بانک مرکزی در هیات مدیره این بازار امکان مداخله در آن را به صورت پیوسته، شفاف، قانونی و مؤثر در بازار ارز فراهم می کند.
ج: منافع ضد تحریمی بازار جدید
بازار متشکل ارزی این امکان را دارد که به مرور زمان، روش محاسبه را تغییر و ابزار ارجاع ایجاد نرخ را از دبی به تهران آورده و مرجعیت دبی در نرخ گذاری را از بین ببرد. ( به دلیل اثرگذاری نرخ درهم در تهران است که وزارت خزانه داری آمریکا و سی ای دی در امارات با فشار امنیتی بر درهم، در مقطعی توانستهاند که نرخ ارز در تهران را بالا ببرند.) با توجه به اینکه ساعت کاری تهران از دبی جلوتر است و این شانس وجود دارد که نرخ در تهران زودتر تولید شود و دبی هم بر این اساس ناگزیر تابع نرخ تهران خواهد بود یا حداقل در محاسبات خود ناچار است آن را لحاظ کند. هم اکنون حتی بازارهای سبکی مثل هرات نیز از این پیشگامی جغرافیایی و جلو بودن ساعت کاری، حسن استفاده را میکند و سعی میکند نرخ تهران را تحت تأثیر قرار دهد
“بازار متشکل ارزی”: آثار
طراحی خوب و ایفای نقش واقعی بازار متشکل ارزی به عنوان بازاری بین صرافان آثار خوبی را در پی خواهد داشت:
1- تعمیق بازار و عدم تاثیر پذیری آن از هیجانات و موجهای افزایشی
۲- افزایش کارایی بازار ارز .چرا که نرخی که از این بازار بیرون میآید به نوعی میتواند برآیندی از حجم مبادلات هم باشد و فرایند جورسازی عرضه و تقاضای صرافان و مشتریان آنها را راحت تر کند.
۳- از بین بردن انتظارات حبابی بر روی نرخ ارز ، اگر چه اثر بنیادین بر کاهش نرخ ارز نخواهد داشت و تنها التهابات و نوسانات شدید ارزی را که ضرر بسیاری هم برای اقتصاد دارد کاهش می دهد اما باعث میشود رفتار بازار خیلی هیجانی نباشد.
4- افزایش شفافیت در معاملات ارز .چرا که با تعیین قیمت در یک بازار شفاف وکاهش عدم تقارن اطلاعات (Information Asymmetry) توام باعمیق شدن این بازار، کاهش اثرگذاری و انحراف قیمت توسط گروه محدود را به دنبال داشته و در صورت افزایش معاملات و حضور بازیگران بزرگ، به مرور نوسان قیمتی نیز در این بازار کاهش مییابد.lمضافا اینکه نرخ حاصل میتواند بهعنوان یک معیار برای دیگر معاملات مبنا قرار گیرد و در نتیجه شاید این موضوع باعث شود که با فعال شدن بازار و پذیرش این نرخ توسط سیاستگذار، برخوردهای انتظامی نیز در بازار ارز به حداقل برسد. در این شرایط اگر دخالتهای دستوری صورت نگیرد، دیگر نرخهای موجود در بازار نیز به سمت نرخهای تعادلی حرکت خواهند کرد و شرایط برای عبور از دامنه قابلتوجهی از نرخها فراهم میشود.
5- با داشتن اطلاعات خرید و فروش توسط صرافیها بهعنوان یک پایگاه داده مناسب تحلیلهای رفتار بازار قابل ارزیابی و بررسی خواهد شد.
6- این بازار در صورت استقبال میتواند منابع ارزی و ریالی را که پیش از این عمدتا در گاوصندوقها نگهداری میشده، در حسابهای بانکی جمع کند و تغییرات داراییها به شکل مجازی ثبت شود.
7- این بازار در صورت ایجاد رقابت و مدیریت میتواند به ثبات نرخ ارز کمک کند.
8- این بازار درجهت کمک به صادرات، واردات و تولید، دارای اهمیت است چرا که صادرکنندهها در این بازار میتوانند ارز خود را به راحتی بفروشند و طبیعتا واردکننده نیز مشکلی برای تامین ارز خود نخواهد داشت و میتوانند ارز موردنیاز خود را از طریق این بازار تامین کنند.
7- با توجه به تشدید تحریمها و کاهش دسترسی به منابع ارزی، مخصوصا به شکل اسکناس این موضوع میتواند گامی مثبت محسوب شود و نیاز به ارزپاشی به شکل اسکناس را برای فروکش عطش بازار کم کند.
8-انحراف از نرخهای اصلی قابلتوجه نخواهد بود چرا که تمام صرافیها نیز در جریان معاملات صورت گرفته طی روز قرار خواهند گرفت
9- بازار متشکل ارزی می تواند درشرایط کنونی بازار ارز که پیش بینی روند قیمتها برای بسیاری از مردم و حتی سیاست گذاران این عرصه در هالهای از ابهام است آرامش را به بازار ارز برگرداند
بازار متشکل ارزی: الزامات
۱-ضرورت مشخص شدن مکانیزم بانک مرکزی برای مداخله در این بازار یکی از ضرورت هاست. یعنی اگر نرخ روند افزایشی به خود گرفت، به چه شیوهای میخواهد نرخ را به کریدور هدف بازگرداند؟ آیا باز از سیاست قدیمی عرضه با نرخ پایینتر بازار، وارد عمل میشود یا اینکه مکانیزمهای جدیدی برای مداخله در نظر دارد.
۲– باید خرید و فروشها به شکل آزاد و با مداخله حداقلی سیاستگذار صورت پذیرد (جریانی برای مداخلات خارج از بازار وجود نداشته باشد. )برای تحقق این موضوع لازم است که دیدگاههای دستگاههای اجرایی و نظارتی نسبت به بازار تغییر کند، در غیر این صورت معاملات عملا به شکل سنتی انجام خواهد گرفت و وجود صرافیها در این بازار تزئینی خواهد شد.
۳- ضرورت نوعی اعتمادسازی(با توجه به باز کردن حسابهای ارزی و حسابهای ریالی توسط صرافیها و اعطای مجوز به بانک مرکزی درخصوص صیانت از این بازار) در گام نخست، نیاز است که یک ضمانت محکم برای دریافت منابع ارزی توسط صاحبان در هر زمان به وجود آید. (با توجه به سوابق گذشته که مبالغ ریالی به جای مبالغ ارزی، به سپردهگذاران بازگشت)
۴-ضرورت محدود نساختن ساعت فعالیت این بازار به وقت اداری ،چرا که پس از ساعتهای اداری و فعالیت بازار، بارها شرایطی تغییر جهتدهی بازار را به دنبال داشته است لذا شاید اگردر این مکانیزم معاملات به شکل طولانیتر صورت گیرد، این مساله بتواند انحراف قیمت در ساعات غیراداری را به حداقل برساند.
۵– ایجاد امکان حضور افراد عادی در این بازار که (در شرایط کنونی نمیتوانند وارد این مکانیزم خرید و فروش شوند و باید به شکل سنتی برای تهیه ارز به بازار مراجعه کنند ) ورود ارزهای خانگی را در بازار متشکل به دنبال داشته و دست سیاستگذار برای اعمال سیاستهای ارزی بازتر و همچنین شرایط برای عبور از معاملات سنتی و خیابانی فراهم می شود
نتیجه گیری:
همانطور که گفته شد با راهاندازی و شکلگیری هدف دار بازار معاملات آزاد نقدی و همچنین حواله ارز بر اساس ساز و کار حراج با فرجام کشف قیمت ارز و آسان شدن و سرعت گرفتن در تامین نیازهای خرد و کلان کشور میتوان از این ابزار استفاده بهینه کرد.. به طوریکه این بازار قادر خواهد بود تا با مشارکت تمامی بانکها و همراهی صرافیهای مجاز و نظارت و بازارگردانی مستقیم بانک مرکزی بر بسیاری از مشکلات و نیازهای ارزی مردم فائق آید، در همین راستا صادرکنندگان نیز قادر خواهند بود تا در چارچوب مقررات اعلام شده قسمتی از ارز حاصل از صادرات محصولات و تولیدات خود را در این بازار عرضه نمایند، لازم است توجه داشته باشیم که در راستای گذر از تنگناهای اقتصادی شفافیت در عملکردها میتواند مثمر ثمر واقع شود و اعتماد و آرامش را به اذهان عمومی بازگرداند.
آنچه اثربخشی بازار متشکل ارزی را تهدید می کند انباشت تقاضای سرمایه گذاری در بازار ارز می باشد که ریشه اش در عدم اطمینان و غیرقابل پیش بینی پذیر بودن شرایط آتی است.اگر مردم بدانند که در پایان سال نرخ ارز در چه کانالی قرار می گیرد و برای مثال بیش از 10 درصد جهش ندارد، سرمایه خود را به جای خرید و فروش اسکناس در بورس به جریان انداخته یا در بانک ها سپرده می کنند. با کاهش نوسان نرخ ارز سرمایه های خرد و کلان به سمت بازارهای پربازده تر و با ثبات تر می رود. این نوسان نرخ ارز و جهش های ناگهانی در این بازار است که به جذابیت آن افزوده و به انباشت تقاضا منجر شده است.نگاه کالایی و سرمایه گذاری به ارز از آسیب های اثرگذاری بازار متشکل ارزی در اقتصاد کشور است و اگر چنین نگاهی به بازار ارز با تمهیدات دولت اصلاح نشود، این بازار تبدیل به یکی از مراجع تعیین قیمت ارز در کنار دیگران خواهد شد و یک نرخ به دیگر نرخ های ارز اضافه می شود.
نگاه سرمایه گذارانه به بازار ارز باید تغییر کند و باید برای اثربخشی بازار متشکل ارزی چاره ای برای تقاضای سرمایه گذاری اندیشید تا خرید و فروش اسکناس و سفته بازی در بازار ارز فروکش کند.نکته دیگر این است که بانک مرکزی نباید در این بازار دخالتی داشته باشد مگر اینکه بخواهد سیاست ارزی بهینه را از طریق این کانال اجرا بکند، یعنی بخواهد مجری سیاست بازار ارز شناور مدیریت شده باشد و در نرخی پایین تر از کریدور ارزی که در این بازار تعیین میشود ارز بخرد و در سمت تقاضا ظاهر شود و اگر نرخ از آن کریدور بالاتر رفت ارز را عرضه بکند اما نرخ ارز نباید سرکوب بشود. باید توجه داشت اهداف در نظر گرفته شده برای این بازار زمانی قابل حصول می باشند که علاوه بر در نظر گرفتن شرایط اقتصادی کشور، منافع عرضه کنندگان و تقاضاکنندگان در نظر گرفته شوند. از اینرو ابزارهای ایجاد شده بر بستر قوانین و روال های تعریف شده، باید به گونه ای تنظیم شوند که قادر باشند که مشتریان را به سمت داد و ستد در این بازار سوق دهد، توجه شود تشکیل بازار غیر رسمی دلایل اقتصادی خاص خود را دارد و مسایل اقتصادی ارتباط تنگاتنگی با مباحث سیاسی و اجتماعی دارد.واقعیت آنستکه داشتن چنین بازاری پایه منطقی اقتصادی دارد لیکن راهاندازی آن بر ملاحظاتی استوار است که بدون در نظر گرفتن آن، موفقیت طرح جای تامل دارد.
دکتر امیرحسین طاهری
عضو هیات علمی دانشگاه خوارزمی
دبیر گروه اقتصاد سایت راهبرد ملی
1/3/98