توسط : انسان از آغاز به شکل‌های گوناگون به گسترش ارتباط با همنوع اندیشیده است و برونداد چالش وی با محیط و انسان‌های پیرامونش از تحول ارتباط رودررو به ارتباط از راه دور و نیز از ارتباط محدود به ارتباط‌جمعی انجامیده است. تغییـرات فنـاوری[1] همـه حوزه‌هـای اقتصادی، اجتماعـی، سیاسـی و فرهنگـی را تحت تأثیر قرار داده و در حوزه رسـانه‌های ارتباطی، گونه جدیـدی از ارتباطـات جمعـی را پیـش روی جوامـع نهاده اسـت. در همین راستا، شـبکه‌های اجتماعی به‌اندازه‌ای بازندگی مـردم همگون و آمیخته‌شده کـه در تمـام ابعـاد زیسـت اجتماعـی و فـردی اثر جدی گذاشته و شـیوه‌های تعامـل و به‌تبع آن، چگونگی تأمین نیـاز مخاطبان و كاربـران را دچار دگرگـونی کرده است.
یافته‌های تمام پژوهشگران نشان می‌دهد که قدرت شـبکه‌های مجـازی در موضوعـات مختلف آن‌چنان اوج خواهد گرفـت که قدرت حاکمیـت از دسـت حاکمـان خـارج و جامعـه را بـه سـویی کـه خـود می‌خواهـد هدایـت می‌کنـد. رهبر معظم انقلاب نیز چند سال پیش در دیدار با اعضای شورای عالی فضای مجازی گفتند که سرعت فضای مجازی به حدی بالاست که ظرف مدت ده سال ممکن است ساختار جوامع تغییر کند، تحول تمدنی به وجود خواهد آمد و دولت‌ها تضعیف خواهند شد و شرکت‌ها حاکم می‌شوند. اگر برنامه نداشته باشیم، با توسعه فضای مجازی، حکمرانی خود را در فرهنگ، سیاست، اجتماع و… از دست خواهیم داد. به‌زودی اگر حواسمان نباشد ترافیک شهر تهران و مقدورات ما را نیز کنترل خواهند کرد.
بیان مسئله:
این گزارش قرار است میزان استفاده از اینترنت برای اطلاع‌رسانی به جامعه در ایران را موردبررسی قرار دهد. دراین‌باره توجه به محورهای زیر بایسته است:
– رقبا و دشمنان ایران، از دیرباز تاکنون در راستای تحقق اهداف خود (از براندازی تا آسیب‌رسانی و نیز ایجاد مانع بر راه توسعه و آبادانی کشور) کوشیده‌اند با دستاویز قرار دادن مناسبت‌های ملی و مذهبی کشور، موضوعات حقوق بشری و بین‌المللی، به رویداد سازی پرداخته و با برانگیختن احساسات عمومی و عواطف انسانی، پویش‌هایی را در فضای مجازی شکل دهند که برخی با موفقیت‌هایی همراه بوده است.
– فارغ از هیاهوهای ایجادشده از سوی بیگانگان، متأسفانه موضوعاتی، مانند انضباط اجتماعی، کمک به همنوع، احترام و تعهد عمومی نسبت به حقوق سایرین، عزتمندی و پاسداشت وطن در مرزبندی با دشمنان و دشمن‌ستیزی، قوم‌گرایی، عدالت‌جویی، مبارزه با فساد، آزادیخواهی و استقلال‌طلبی، تکریم آسیب‌دیدگان، دین‌مداری و اخلاق‌گرایی، پرهیز از دروغ‌گویی و اتهامانی و… (به‌رغم تأکیدات مقام معظم رهبری در پایان بیانیه گام دوم انقلاب) در دستور کار دستگاه‌های متولی قرار نگرفته است تا با برنامه‌ریزی مناسب، جوامع هدف را آگاه، وفادار و انسجام بخشند و نسبت به آسیب‌های گوناگون ایمن کند (جهاد تبیین).
– بر اساس برآورد شرکت یکتانت، میزان استفاده کاربران ایرانی از دستگاه‌های موبایل از 74% در سال 1398 به 89% در سال 1401 رسیده است (در ایران، حدود 60 میلیون نفر با تلفن همراه اندرویدی به اینترنت و از حدود 170 هزار نرم‌افزار استفاده می‌کنند. 6 میلیون نفر با تلفن همراه آی او اس به اینترنت متصل و از خدمات 1000 نرم‌افزار مربوطه استفاده می‌کنند). بر اساس آمار سال 1401: میانگین زمان استفاده روزانه از اینترنت در حدود 200 دقیقه است که بیش از 87% کاربران از طریق تلفن همراه به اینترنت متصل می‌شوند.[2]
– مرکز سنجش نظرات مردمی صداوسیما (با نمونه4980 نفر از افراد 12 سال و بالاتر ساکن تهران و 31 شهر دارای مرکز صداوسیما در سال 1402) مدعی است که 68% از کاربران فضای مجازی عضو شبکه‌های اجتماعی هستند. درحالی‌که ایسپا (1500 نفر از افراد 18 سال و بالاتر ساکن در مناطق شهری و روستایی کل کشور در سال 1402) مدعی است این رقم در حدود 80% است.[3] میزان حضور کاربران در شبکه‌های اجتماعی در حدود 180 دقیقه برآورد می‌شود. ایسپا مدعی است که بیشترین حضور مربوط به نوجوانان و جوانان است.
– شرکت پژوهش بازار امروز، مدعی است که بیش از 66% کاربران به دنبال کسب اطلاعات در شبکه‌های اجتماعیاند.
– بر اساس سنجش نظرات صورت گرفته از سوی ایسپا، میزان استفاده کاربران از رسانه‌های اجتماعی در دی‌ماه 1402 عبارت است از: 46% اینستاگرام، 35% واتس‌آپ، 34% تلگرام، 25% ایتا و 9% بله (در خرداد 1401 میزان استفاده عبارت است از: 46% اینستاگرام، 35% واتس‌آپ و 34% تلگرام).[4]
– در سال 2023 از 5 میلیارد (60%) کاربر شبکه‌های اجتماعی در جهان، حدود 48 میلیون (54%) کاربر ایرانی بوده‌اند. حدود 440 میلیون پست در اینستاگرام فارسی تولید و حدود 3 میلیارد بار لایک شده است. حدود 500 میلیون پست در تلگرام تولید و حدود 6 میلیارد بار دیده‌شده است. هر کاربر ایرانی به‌طور متوسط دارای 275 صفحه عمومی را در اینستاگرام دنبال می‌کند. هر کاربر ایرانی در سال 1401 درحدود 7000 پست را لایک کرده است. بیش از 6 میلیون صفحه عمومی در اینستاگرام فارسی ایجادشده است. بیش از 40 میلیون صفحه شخصی در اینستاگرام فارسی وجود دارد. حدود 900 هزار کانال در تلگرام ایجادشده است.
– بیش از 58% کاربران صرفاً به خواندن پیام دیگران اکتفا می‌نمایند و صرفاً حدود 22% به تولید مطلب می‌پردازند. اگرچه حدود 41% نیز نسبت به مطالب دیگران واکنش نشان می‌دهند.
– بر اساس نظرسنجی ایسپا در آبان ۱۴۰۲( با اندازه نمونه ۵۰۸۶ نفر بین شهروندان ۱۸ سال بس‌بالا در سراسر کشور و به‌صورت حضوری) کمتر از ۳۸% مردم اخبار را بیشتر از طریق صداوسیما دنبال می‌کنند و ۳۱% نیز شبکه‌های اجتماعی را برای این امر ترجیح می‌دهند. حدود ۹% هم از طریق ماهواره اخبار کشور را پیگیری می‌کنند. درحالی‌که در سال ۱۳۹۶، صداوسیما ازنظر اعتماد مردم به منابع رسانه‌ای با ۵۱.۵% در صدر قرار داشت و شبکه‌های اجتماعی سهم ۱۲% داشتند. بر همین اساس، صرفاً 20% کاربران به اخبار و اطلاعات منتشرشده در شبکه‌های اجتماعی درحد زیاد اعتماد دارند و در مقابل 28 % کاربران به اخبار منتشرشده در رسانه‌های اجتماعی خارجی و 36 % کاربران به اخبار منتشرشده در رسانه‌های اجتماعی داخلی اصلاً اعتماد ندارند.
– از مهم‌ترین دلیل کاربران برای عدم استفاده از پیام‌رسان‌های داخلی را می‌توان: نگرانی از افشای اطلاعات شخصی (حدود 38%)، عدم حضور خیلی از آشنایان در شبکه‌های داخلی (حدود 35%)، ضعف فنی شبکه‌های داخلی نظیر سرعت کم، قطع و وصل‌های مکرر (حدود 34%) و پایین بودن امکانات و توانایی‌ها (حدود 18%)، برشمرد.
– حدود 65% کاربران مدعی شده‌اند که دارای فیلترشکن فعال هستند که حدود نیمی از آن‌ها دلیل فیلترینگ را اعمال تدابیر امنیتی از سوی نهادهای امنیتی و نظامی می‌دانند. صرفاً 4% دلیل فیلترینگ را مصوبات مجلس و حدود 6% اعمال‌نظر قضایی گفتند.
برخی از ویژگی‌ها و مخاطرات فضای رسانه‌ای نوین
الف) ویژگی‌ها:
- گسترده در جغرافیا و پرسرعت در نشر و بازنشر و نیز در بازتولید و…؛
- تسهیل‌کننده در دسترسی‌ها، ارتباطات و…؛
- قدرت جایگزین سازی برای ارتباطات، اوقات فراغت و…؛
- نفوذ فزاینده در ارتباطات اجتماعی، مناسبات، پذیرش اجتماعی و…؛
- قدرتمند در شکل‌دهی انواع واکنش و همزادپنداری؛
- تولیدگر سناریوهای مختلف؛
- دارای قدرت بسیج اجتماعی در سطح فراگیر؛
- برخوردار از اشکال متنوع؛
- قدرت نو شوندگی دائم در روش‌ها، در بازیگری، در کارکردها، در امکانات، در دسترسی ها و مفاهیم.
- دربرگیرنده انبوه مطلب و تنوع منبع در ارائه مطلب درباره یک پدیده، رویداد، مناسبت؛
ب) مخاطرات
- گسترش ازخودبیگانگی و احساس عقب‌ماندگی؛
- رشد خرافه‌گرایی، هرزه‌نگاری و ترویج الگوها و رفتارهای ساختارشکنانه و خلاف عرف؛
- ایجاد و گسترش الگوهای مقاومت مدنی؛
- ترویج سرگرمی‌های مغایر بافرهنگ مذهبی و سنتی مردم؛
- دسترسی آسان به محتوای غیراخلاقی و ایجاد چالش‌های فرهنگی و اجتماعی در جامعه؛
- نقض حریم خصوصی؛
- انتشار اخبار نادرست و شایعات؛
- قبح‌شکنی از برقراری ارتباط با دشمنان و رقبای خارجی؛
- گسترش جرائم سازمان‌یافته ضد امنیتی و شبکه‌های زیرزمینی در حوزه‌های مختلف.
نمایی از جوامع هدف
ازنظر محتوای فضای مجازی می‌توان کاربران را در گونه‌های مختلف زیر معرفی کرد:
- کودک کاشف، نوجوان ماجراجو، جوان حقیقت‌خواه، پا به سن شدگان بدون حمایت؛
- مجردین ناامید از تشکیل خانواده، متأهلین وامانده در تأمین نیازهای اولیه، خانواده‌های بی‌انگیزه در فرزندآوری؛
- دانش‌آموختگان بدون شغل و شاغلین بی‌انگیزه؛
- روستاییان کم‌آب، مرزنشینان قاچاقچی، شهرنشینان زیاده‌خواه و تندخو،
- اقشار متمایل به مهاجرت
- مطالبه‌گران بی‌پاسخ، ناراضیان فراموش‌شده؛
- مسئولان همیشه مسئول و مردم همیشه همراه؛
- اراذل واوباش افسارگسیخته و مردم بی‌پناه؛
- اکثریت نیازمند و اقلیت بی‌نیاز؛
- در برگیرنده مخاطب دهه چهل و پنجاه و قبل از انقلاب و از دهه شصت و هفتاد و به بعد؛
- افراد جویای علم و معرفت، نظام آموزش منقبض؛
- متفکران، متخصصان و آگاهان اجتماعی، دیوانسالاری خشک و نا منعطف؛
- بازیگران فعال، پویا و خلاق در عصر رسانه، خودسانسوری نانوشته؛
- زنان و دختران جوان هویت‌جو و آرمان‌خواه، تفکرات وارداتی فاقد مبانی دینی و ملی؛
- بازیگران عرصه رسانه‌ای، هنری، سایبری ورزشی و…، محدودیت‌های اعلام‌نشده؛
- خانواده‌های متعهد، خانه‌های فاقد خانواده؛
- کارکنان اداری متعهد، ضوابط و فرایندهای خسته‌کننده؛
- کارگران زحمت‌کش، صاحبان کار طمع ورز؛
- جوانان پویا و خلاق، پیران متصلب؛
- مشارکت طلبان تمایزجو، مستبدان خشک رفتار؛
- بهره‌مند از ویژگی‌های شخصیتی همچون: تعالی‌جو، تغییرطلب، امیدوار به زندگی و توانایی‌های شخصی، نقاد، حمایتگر نسبت به همنوع، فعال در امور اجتماعی، آگاه، تمایزجو، پویا و تحول‌خواه ، آرامش‌طلب.
- سرشار از چالش‌هایی مانند: بدبین نسبت به کارآمدی مسئولین، مملو از ابهامات پی پاسخ، مبتلابه دوقطبی‌های مختلف، تحت تأثیر شایعات مختلف، متأثر از نظام اطلاع‌رسانی نامناسب، محتاج توجیه و اقناع، همگرایی با جریانات ناهمسو، واگرا نسبت به جریانات همسو.
نمایی از آینده اینترنت در کشور (ازنظر زیرساختی، فنی و محتوایی)
- بر حجم اخبار منفی افزوده می‌شود که محتوای آن اغلب از آن سوی مرزها تأمین می‌شود؛
- همچنان امکان شکل‌گیری گمنامی، بروز اخبار مجعول، تحریف جریان خبری و… وجود خواهد داشت؛
- با توجه به ظهور اینترنت ماهواره‌ای، اعمال محدودیت‌ها با چندین مشکل روبرو خواهد شد؛
- گرایش جامعه به بهره‌مندی از فناوری‌های نوین در تمام شئون زندگی افزایش می‌یابد؛
- توانایی کاربران روزبه‌روز گسترش خواهد یافت؛
- هویت جهانی بر هویت ملی غلبه پیدا خواهد کرد.
نمایی از آینده شبکه‌های اجتماعی در جهان:
- گسترش سطح، افزایش سهولت و سرعت دسترسی به شبکه‌ها؛
- گسترش شبکه‌های تصویرگرا به‌جای متن‌گرا؛
- گسترش ارتباطات در لحظه و در مکان؛
- ارائه هویت‌های حقیقی و حقوقی و نیز پروفایل‌های چندگانه؛
- تأمین حداکثری نیازهای اینترنتی افراد
- افزایش سهولت در شناسایی و برقراری ارتباط با افراد
- افزایش امکان فعالیت در حوزه‌های مختلف
- امکان شبکه‌سازی‌های مختلف بین افراد
- گسترش آموزش برخط.
الگوهای اطلاع‌رسانی به مردم:
برخی از سناریوهای موجود درباره اطلاع‌رسانی به جامعه را می‌توان به‌شرط زیر برشمرد:
- کنترل فزاینده بر تمامی رسانه‌های سنتی و نوین (داخلی و خارجی) و محدودسازی آن به مطالب رسمی؛
- توجه به رسانه‌های نوین شناسنامه‌دار، گروه‌های اجتماعی و تولید اطلاعات مطلوب برای جوامع مختلف؛
- پویاسازی جامعه برای تولید محتوا و حمایت از «شهروند- خبرنگاری» و تولید انبوه اطلاعات برای تأمین نیازهای جامعه؛
- ترکیبی از الگوهای بالا که متضمن پاسخگویی مناسب به نیازهای جوامع هدف است.
بایسته‌ها
با توجه به اشتیاق جامعه به بهره‌برداری از فناوری‌های نوین و گسترش خدمات آن در حوزه ارتباطات اجتماعی ضروری است تدابیر مختلف در حوزه‌های مختلف اتخاذ شود:
الف) در حوزه راهبردی:
- تواناسازی و مهارت‌افزایی کاربران؛
- آگاهی‌بخشی عمومی؛
- توسعه زیرساخت‌ها اعم از فنی، حقوقی، انتظامی، اجتماعی، اقتصادی و…؛
- ساختارسازی کارکردی و توزیع مناسب نقش‌ها؛
- بسیج ظرفیت‌های کشور در تولید محتوا؛
- توسعه رسانه‌ای با محوریت فضای مجازی؛
- پویاسازی نهادهای سنتی در فضای مجازی؛
ب) در حوزه راهبری:
- ساماندهی شهروند- خبرنگاری با هدف هویت بخشی و ایمن‌سازی فرهنگی،
- تنظیم‌گری محتوا؛
- مقابله با اقدامات رسانه‌ای و عملیات روانی دشمنان و رقبا؛
- ایجاد انگیزه برای تولید انبوه محتوای سالم از سوی بخش خصوصی؛
- اصلاح شیوه‌های اطلاع‌رسانی؛
- ساماندهی اطلاع‌رسانی رسمی در شبکه‌های مجازی؛
- جایابی نهادهای رسمی برای اشاعه محتوا در فضای مجازی؛
- استفاده از تمام ظرفیت‌های موجود در فضای مجازی برای اطلاع‌رسانی به جامعه؛
- اقناع‌سازی به‌جای اطلاع‌رسانی؛
- گسترش قلمرو فضای مجازی کشور با اشاعه اخبار و اطلاعات مطلوب و بازتاب آن در داخل کشور.
ج) در حوزه بایسته‌ها و نبایسته‌ها:
- تبیین اهداف و مقاصد در سطوح کلان، میانی و خرد؛
– نفوذ و تسخیر محیط‌های عمومی در فضای مجازی؛
– محدودسازی؛
– تسخیر؛
– اثربخشی؛
– تداوم و پایداری.
- تعیین اولویت کشور در حوزه زیرساختی، سخت‌افزاری، نرم‌افزاری و…؛
- تعیین الگو برای سازمان‌دهی اجتماعی؛
- عایت کامل ملاحظات حاکم بر شبکه‌های اجتماعی مانند: به‌کارگیری شیوه‌های چندرسانه‌ای، اطلاع‌رسانی برپایِ ملاحظات مرتبط با هر نرم‌افزار؛
- اتخاذ مواضع بر اساس نیازها و نظرات جامعه (پرهیز از اعمال ارزش‌های حاکم بر جامعه در اطلاع‌رسانی) با سه ملاحظه: ا- رعایت کامل ملاحظات مرتبط با جامعه هدف (هر جامعه یک پیام) 2- واکنش بهنگام با مدنظر قرار دادن رفتار سایرین و جلوگیری از تشویش اذهان عمومی 3- پرهیز از هرگونه اعمال نظر شخصی، گروهی و جریانی؛
- تنویر افکار عمومی نسبت به رفتار دیگر بازیگران پیش از فرارسیدن مناسبت‌های تقویمی و رویدادی؛
د) در حوزه اجرا:
- بهره‌برداری از نفوذ مردمی جامعه واسط (گروه‌های مرجع اعم از سنتی و نوین)، سمن‌ها، گروه‌های عام‌المنفعه، افراد ذی‌نفوذ و…؛
- عایت ملاحظات مرتبط با فضای رسانه‌های نوین به‌ویژه شبکه‌های اجتماعی؛
- الزام همه دستگاه‌های متولی به ارائه بسته‌های اطلاعاتی نسبت به مناسبت‌های تقویمی و حاکمیتی؛
- پشتیبانی از عملیات رسانه‌ای شامل شناخت برنامه‌ها و اقدامات رسانه‌ای بیگانه، مدیریت امنیتی اخلالگران، ایجاد پایگاه‌های داده‌ای و…؛
- توجه به جذابیت و مزیت‌زایی در انتخاب محتوا؛
- افزایش اثربخشی با هم‌افزایی رسانه‌ای؛
- در دسترس قرار دادن محتوا با کمک ابزارهای فنی؛
- استفاده از توانایی‌های بخش خصوصی برای تولید و اشاعه محتوا؛
- بهره‌مندی از ادبیات غالب در فضای مجازی در تولید محتوا؛
- استفاده از ظرفیت برنامه‌های سرگرم‌کننده برای اشاعه محتوا؛
- پرهیز از اختلافات میان‌دستگاهی و بین‌جریانی، جوزدگی و شعارگرایی و سیاه‌نمایی
- به‌کارگیری تمام ظرفیت‌های اجتماعی، فرهنگی، سیاسی و… کشور در تولید و اشاعه محتوا؛
- تبیین نگاه امیدوارانه رهبری برای آینده کشور (بیانیه گام دوم انقلاب) و تعریف برنامه برای دستگاه‌های مختلف.
پینوشت:
[1] انقـلاب صنعتـی چهـارم درحال وقوع است. ایـن انقـلاب بـه لحـاظ مقیـاس و پیچیدگی با هر آنچه بشـریت تا پیش از این تجربـه کرده، متفاوت است.
[2] در سال 2022 طبق بررسی‌های انجام‌شده، حدود 5 میلیارد نفر (تقریباً 63% از کل جمعیت جهان ) در سراسر جهان از اینترنت و به مدت هفت ساعت استفاده می‌کنند.
[3] در سال 2022 بیش از 4.6 میلیارد کاربر معادل 58% از کل جمعیت جهان عضو شبکه‌های اجتماعی هستند که به‌طور متوسط از 7 نرم‌افزار و به مدت 145 دقیقه در روز استفاده می‌کنند. اکنون در ایران به‌طور متوسط هر کاربر درحدود 200 دقیقه از اینترنت (شبکه‌های اجتماعی) استفاده می‌کنند.
[4]- سال گذشته میلادی بر اساس آمار منتشره در ویکی‌پدیا تعداد کاربران جهانی: فیس بوک حدود 3 میلیارد، یوتیوب حدود 2.6 میلیارد، واتس‌آپ حدود 2.2 میلیارد و اینستاگرام حدود 2 میلیارد برآورد شده است.
