اقتصاد پنهان؛ علت های شکل گیری
دکتر امیر حسین طاهری عضو هئیت علمی دانشگاه خوارزمی
مقدمه
اقتصاد پنهان که از آن به اقتصاد سایه یا اقتصاد زیرزمینی نیز یاد می‌کنند در بسیاری کشورها زمینه ساز از دست رفتن بخش زیادی از درآمدهای بالقوه دولت‌ها می‌شود.
امتناع از پرداخت انواع مالیات، خودداری از عمل به برخی قوانین بازار در عرصه تجاری داخلی و خارجی کشور و رعایت نکردن مقررات، ضوابط و فرآیندهای اداری و … بیانگر وسعت دامنه اقتصاد پنهان است.
گستردگی این گونه اقتصاد موجب دشواری تهیه حساب‌های ملی و آمارهای کلان اقتصادی و در نتیجه کاهش دقت و جامعیت این آمارها و بروز پدیده هایی از جمله کاهش درآمدهای مالیاتی دولت و بروز کسری بودجه می گردد.
این نوشتار در دو قسمت به بررسی موضوع پدیده اقتصاد پنهان می پردازد.
در قسمت اول برخی از بخش های اقتصادی که در آن اقتصاد پنهان شکل می گیرد ؛ آورده شده و سپس به علل و آثار این پدیده در اقتصاد، می پردازد و در قسمت دوم به آثار و پیامدهای اینگونه اقتصاد و راهکارهای کاهش حجم اقتصاد پنهان در کشورمان ارائه می گردد.
اقتصاد پنهان؛ علت های شکل گیری
الف:اقتصاد پنهان : بخش های مختلف
۱– فعاليت‌هاي زير زميني:
فعالیت های زیر زمینی شامل فعاليت‌هاي تولیدی قانونی است که از ديد مسئولان ذيربط (به دلائل مختلف) پنهان داشته مي‌شوند.
مواردي نظير پنهان کردن تمام يا بخشي از درآمد شرکت‌ها با هدف امتناع از پرداخت ماليات، کم اظهاری در ارزش واردات، استخدام نيروي کار غيررسمي و غيرمجاز بدون توجه به قوانين کار و مبادرت به فعاليت‌هاي توليدي پنهان با هدف اجتناب از رويههاي طولاني و پرهزينه اداري، در این گروه قرار مي‌گيرند.
۲ – فعاليت‌هاي غير قانوني:
به آن دسته فعالیت‌هایی گفته می شود که طبق قوانین و مقررات جاری کشور ممنوع و انجام آن مجاز نیست ولي بواسطه انجام آن توسط افراد غيرمجاز در زمره فعاليت‌هاي غيرقانوني قرار مي‌گيرند.
۳– بخش غير رسمي اقتصاد:
این بخش متشکل از واحدها و کارگاه‌های کوچک است(عمدتا ارائه کننده کالا و خدماتي که کاملاً قانوني، بدون ثبت در سامانه‌های قانونی) و فاقد ساختار سازماني يا داراي حداقل ساختار سازماني هستند.
تفاوت بخش غيررسمي و بخش زيرزميني در این است که واحد‌هاي زيرزميني عمداً براي اجتناب از پرداخت ماليات و سهم تأمين اجتماعي و ساير عوارض قانوني فعاليت‌هاي خود را پنهان نگاه مي‌دارند. در حالي که فعاليت‌هاي غيررسمي اغلب تعمدي در پنهان نگاه داشتن فعاليت‌هاي خود ندارند. این بخش از مشاغل غيررسمي داراي درآمدي کم و نامنظم بوده و اصولاً قادر به پرداخت ماليات و ساير عوارض قانوني نبوده و توانايي التزام به رويههاي قانوني را ندارند.
البته باید یادآور شد که اقتصاد پنهان، ابعاد وسیعتری دارد و علاوه بر آنچه گفته شد، بخشی های پنهان دیگری نیز هست که خارج از پوشش آماری قرار گرفته و نیاز به شناسایی آن است .
اقتصاد پنهان؛ علت های شکل گیری
ب : اقتصاد پنهان : علل شکل گیری
بررسی علل و عوامل موثر برگسترش اقتصاد پنهان و شناخت ابعاد آن، امری مهم و ضروری برای تصمیم گیرندگان، سیاست گذاران و مدل سازان کلان اقتصادی در اتخاذ سیاست های درست خواهد بود.
در واقع شكل گيري و پيدايش اقتصـاد پنهـان تابعي از خصوصيات و شرايط اقتصادي کشورها است.
لذا دلايل ايجاد اين پديده نيز در ساختارهاي اقتصادي مختلف، متفاوت و به دلیل فقدان اطلاعات کافی از آمارهای رسمی، و گستردگی اقتصاد پنهان، تنها راه ممکن، تحلیل تحولات اقتصاد پنهان از طریق تحلیل عوامل اثرگذار بر ایجاد و گسترش اقتصاد پنهان است.
مجموعه ای از عوامل از جمله موارد ذیل در شکل گیری اقتصاد پنهان موثر هستند:
- وجود خلاء‌هاي قانوني در کنار تعدد و پيچيدگي و محدودیت های ناشی از برخی قوانين و مقررات بر مناسبات اقتصادي و عدم تناسب آن ها با مقتضيات و الزامات توليد و افزايش هزينه‌هاي مبادلاتي در فعاليت‌هاي اقتصادي نقش موثری در افزایش انگیزه فعالان اقتصادي در جهت پنهان نگاه داشتن فعاليت‌هاي اقتصادي خود از ديد مجريان و ناظران قانون و گرایش به سوي فعاليت‌هاي زير زميني دارد.
- اعمال سياست كنترل قيمت‌ها و دستمزدها بر بنگاه‌هاي رسمي، عاملي در جهت ترغيب بنگاه‌ها و افراد به فعاليت‌هاي غيررسمي و زير زميني است و باعث گسترش اقتصاد پنهان می شود.
- بيكاري گسترده در پيوند با فقر اقتصادي، ناتواني در تأمين حداقل درآمد كافي براي گذران زندگي از طريق فعاليت هاي قانوني، عامـل مـؤثري در توجيــه پــذيرش مخاطرات و روي آوردن به فعاليت هاي غيرقانوني است و انگيـزه فعاليت در حوزه هاي غيرمجاز و ممنوع را افزايش داده و از اين مسير باعث افزايش حجم اقتصاد پنهان می گردد.
- حاشيه‌نشيني، فقدان سرمايه و مهارت‌هاي فنّي در بين جمعيت حاشيه‌نشين، يکي ديگر از عوامل مؤثر در گرايش اين افراد به فعاليت‌هاي اقتصادي غيررسمي و حتي فعاليت‌هاي غيرقانوني و گسترش اقتصاد پنهان است.
- رکود طولانی و کاهش مستمر درآمد سرانه واقعی، انگیزه ورود به بخش غیررسمی و فعالیت های غیرقانونی را در جامعه افزایش می دهد.
- قاچاق به معناي نقل و انتقال مخفيانه و غيرقانوني هر گونه کالا و اجناس و… از سوي عوامل تجارت غير قانوني با قصد اجتناب از شناخته شدن و پرداخت نکردن ماليات (آنچه قاچاق مي شود، ممكن است غيرقانوني نباشد، اما نقل و انتقال مخفيانه آن جرم محسوب مي شود) به دليل عدم ثبت در آمارهاي رسمي و پنهان ماندن بخشي از عملكرد اقتصاد كشور از دلائل افزایش حجم اقتصاد پنهان کشور است.
- فساد اداری و اقتصادي، شرایطی که انجام رويههاي عادي اداري را مستلزم پرداخت‌هاي اضافه می کند، انگيزه فعالان اقتصادي براي فعاليت‌هاي رسمي و قانوني را کاهش و گرايش به سمت فعاليت‌هاي غير رسمي و زير زميني را تشديد مي‌کند.
- نداشتن نظارت کافی و مقابله موثر نکردن با فعاليت‌هاي غير قانوني و زير زميني را نیز می توان از مهمترین دلائل تشديد فعاليت هاي پنهان اقتصادي دانست.
- تـورم موجـب كـاهش درآمـد واقعـي و افزايش هزينـه و افـزايش اقتصـاد غير رسـمي می شود (بـه خصوص اشتغال و استخدام غير رسمي به منظور جبران درآمـد از دست رفته و كاهش هزينه ) یکی از علل گسترش اقتصاد پنهان به شمار می رود. طبـق شـواهد تجربـي، حجم اقتصاد پنهان در كشورهاي بـا نـرخ تـورم بـالا، بيشتر است.
- نرخ های بالای مالیات، از دلایل اصلی افزایش انگیزه روی آوردن به اقتصاد زیر زمینی و فرار مالیاتی و تقویت و رشد اقتصاد پنهان بشمار می رود. در واقع همبستگي مثبت بين نرخ ماليات مؤثر و انـدازه اقتصـاد پنهـان وجود دارد. با افزایش ماليات افراد به منظور اجتناب از آن به اقتصاد پنهـان (غیررسمي) تمايل پيدا می‌كنند. پایین بودن سهم مالیات در بودجۀ کشور نشان دهنده گسترش حجم اقتصاد پنهان در کشور است.
- شرایط تحریم نیز به نوبه خود منجر به گسترش وجوه مختلفی از فعالیت‌های اقتصادی غیر شفاف و غیر قانونی از جمله؛ قاچاق کالا، افزایش هزینه تولید ناشی از محدودیت در واردات مواد اولیه، افزایش هزینه های مبادله، کاهش تولید و کاهش صادرات، تعمیق رکود و کاهش تولید بنگاه‌های اقتصادی است که موجب افزایش حجم اقتصاد زیرزمینی و فعالیت‌های غیرشفاف در کشور خواهد گردید.
- موقعیت جغرافیایی و هم مرز بودن با موقعیت های تجاری مرزی و سواحل آب های سرزمین ملی که متصل به آب های بین المللی و جزایر و بنادر مستقل تجاری هستند، تفاوت قیمت ها و محدودیت های تجاری نیز بر شکل گیری اقتصاد پنهان موثر هستند.
- ثبات ضعیف و نامتعادل بودن وضعیت سیاسی و اقتصاد کشورهای همسایه نیز بر شکل گیری اقتصاد پنهان موثر است.
اقتصاد پنهان؛ علت های شکل گیری
با توجه به آنچه گفته شد عوامل موثر بر شکل گیری اقتصاد پنهان بسیار متنوع هستند و بر اثر وجود همین تنوع است که حل موضوع همیشه با مشکل مواجه است و تنوع در شکل ایجاد ،شکل برخورد و نحوه مبارزه با اقتصاد پنهان را به شدت تحت تاثیر قرار می دهد.
در قسمت بعد به بخشی از آثار و پیامدهای اقتصاد پنهان اشاره شده و پیشنهادات و راه کارهایی برای مقابله با نابهنجاری های اینگونه اقتصاد ارائه می گردد.