توسط : عوامل زیستی محسوس و نامحسوس تهدید زا
مقدمه
یکی از مهمترین نیازهای بشر و سایر موجودات، زیستن در امنیت است. اگر قانون تنازع بقا در زیست بوم(اکوسیستم) به شکل طبیعی جاری باشد روند حیات نیز به شکل متعادل ادامه خواهد یافت. در میان تمام موجودات روی زمین تنها انسان است که روال طبیعی زیست بوم را در ازای به دست آوردن نفع کوتاه مدت، برهم زده و موجودیت خود و سایر موجودات را به خطر انداخته است.
مطابق نمودار مازلو، نیازهای زیستی در ردیف اولین نیازهای انسان قرار دارد. وقتی سلامت جان انسان در خطر باشد، ابعاد دیگر زندگی بشر اعم از اقتصاد، سیاست، روابط اجتماعی، خانواده نیز در معرض نابودی قرار می‌گیرد.
جدیدترین موضوع زیستی بشر، شیوع ویروس کرونا است، که اگرچه تاکنون تلفات جانی زیادی در مقایسه با بلایای دیگر نداشته، اما ترس از آن، اقتصاد جهانی را به شدت تحت تاثیر قرار داده است. این حقیقت، اهمیت و ضرورت تأمین سلامت و امنیت اجتماعی را بیش از پیش نشان می‌دهد.
از آنجا که حیات انسان وابسته به سایر گونه‌های زیستی روی زمین مانند گیاهان، جانوران و میکروارگانیسمها است و نمیتوان این دو را مستقل از یکدیگر تصور کرد، لذا برای پیشگیری و مقابله با عوامل تهدیدزای حیات بشری، آگاهی بر علوم و فنون زیستی و تسلط بر آن، یک ضرورت اجتناب‌ناپذیر خواهد بود.
در این نوشتار رفتارهایی که با منشأ انسانی موجب به خطر افتادن زیست بشری می‌شود در ابعاد ملی، منطقهای و جهانی آن، مورد بررسی قرار گرفته و با نگاه به گذشته و آینده، نمونه‌ای از تهدیدات و آسیب‌ها را برشمرده و در جهت کاهش تهدیدات زیستی و ضرورت سرمایه‌گذاری در این علم پیشنهادهایی ارائه شده است.
ویژگی های عوامل زیستی
1- خودتکثیری سریع؛ تا زمانی که تعداد موجودات میکروسکپی اندک باشد فعالیت آنها نیز کم‌تأثیر و قابل‌اغماض است. آنچه که وجود این موجودات را با اهمیت میسازد، قدرت خود تکثیری سریع آنها است. بهطوریکه در طی چند روز، جمعیت آنها از یک عدد به چندصدهزار یا میلیونها عدد میرسد.
2- انتقال نامحسوس؛ انتقال از محیطی به محیط دیگر توسط ناقلهای گوناگون مانند: انسان، حیوان، اشیاء، محمولههای بزرگ و کوچک پستی، حملونقل بار و مسافر، پرندگان مهاجر، حیوانات وحشی و… .
3- تغییر ماهیت؛ تبدیل از نوعی به نوع جدید با تغییر و جهش ژنتیک.
4- همزیستی با انسان؛ انسان ها در محیط زیست خود محصور و در همسایگی موجودات زنده دیگری هستند که شناخت کافی و لازم از آنها ندارند. این موجودات در لباس، پوست بدن، لابلای موها و داخل بدن انسان دریک زیستبوم(اکوسیستم) در حالت طبیعی به‌طور مسالمت‌آمیز زندگی میکنند.
5- تنازع بقاء؛ همواره در این زیست بوم برای تداوم حیات و ایجاد تعادل بین این موجودات وجود داشته و دارد. هرگاه این تعادل بهم بخورد بحران زیستی به اشکال گوناگون خودنمایی میکند.
عوامل زیستی محسوس نامحسوس تهدید
عوامل تهدید کننده زیست بشر
1- بلایای طبیعی؛ وقایعی است که منشأ انسانی ندارد ولی تهدیدکننده ی طبیعی زیست بشرمحسوب می‌شوند، سیل، زلزله، آتشفشان، آتش‌سوزی طبیعی جنگلها، صاعقه، شهاب سنگ، تشعشعات مضر کیهانی، بیماری‌های مسری، بروز گرما و سرمای بیش از حد تحمل انسان و … ازمهمترین آن است.
2- حوادث غیرعمد بشرساخت؛ رخدادهای طبیعی است که غیرمستقیم منشأ انسانی دارد و از عوامل مهم تهدیدزای غیرعمد است و شامل: آلودگی محیط زیست، گرم شدن زمین ناشی از فعالیت بشری، بیماری‌های ناشی از آلودگی آب و هوا، افزایش و کاهش بی رویه جمعیت، مصرف بی رویه منابع طبیعی، فقر و گرسنگی، بیماری‌های غیر واگیر ناشی از سبک زندگی ماشینی، بیماری‌های ناشی از فشار عصبی و روحی روانی، حوادث رانندگی و سوانح دریایی و هوایی، نشت مواد رادیواکتیو از مراکز هستهای، خروج سهوی عوامل زیستی و میکروبی از آزمایشگاههای تولید واکسن و سلاحهای زیستی، بروز حادثه ی تخریبی غیرعمد در انبار سلاحهای شیمیایی، میکروبی و هستهای و نشت مواد خطرناک به بیرون و … .
3- حوادث عمدی بشرساخت(از نوع سخت)؛ جنگ و کشتار ناشی از برتری‌جویی قومی و نژادی با هدف نابودی هویت، ارزشها و فرهنگ و اعتقادات اقوام و نژادهای بشری، نزاع، قتل و ترور سازمان یافته، جنگ بین کشورها با سلاح های متعارف و استفاده از سلاح های هستهای، شیمیایی و… از نوع تهدید سخت و عمدی است و منشأ انسانی دارد.
4- تهدیدات عمدی عوامل زیستی(از نوع نرم)؛ افزون بر بلایا، حوادث و رخدادهایی که به آنها اشاره شد، تهدیدات دیگری نیز هست که منشأ انسانی دارد و بر زیست بشر تاثیرگذارند که از منظر امنیت ملی در کشور دارای اهمیت بوده و نیاز به برنامه‌ریزی و مدیریت دارد و عبارتند از:
- اشاعه بیماری‌های انسانی با هدف کسب درآمد از فروش واکسن و دارو؛
- اشاعه انواع بیماری‌های دامی در رقابت ناسالم با تولیدکنندههای محصولات دامی؛
- اشاعه انواع آفت‌های نباتی در رقابت ناسالم با تولیدکنندههای محصولات کشاورزی؛
- سرقت بذر، گونه‌های زیستی گیاهی و جانوری و میکرو ارگانیسمها؛
- تحریم نیازهای ضروری پزشکی جوامع توسط دولت‌های متخاصم؛
- آزمایش داروهای جدید در جوامع مصرف کننده؛
- سرایت دادن عوامل زیستی در قالب غذا و دارو با هدف کاهش در توانایی‌های هوشی و تقلیل کیفیت نسل در جوامع هدف؛
- نفوذ دادن عوامل زیستی در قالب غذا و دارو با هدف کاهش موالید در جوامع هدف.
5- تهدیدات اقتصادی؛ سودمحوری نظام سرمایهداری و گرایش های فکری فردمحور، منشأ بسیاری از اقدامات غیرمسئولانه به خصوص در موضوع تخریب محیط زیست شده است. به‌عنوان نمونه:
- برداشت بی‌رویه از معادن، منابع طبیعی و نابودی جنگلها و آب و خاک؛
- صید انبوه و بی‌رویه در دریا و خشکی؛
- تولید محصولات تراریخته با اهداف صرفاً سودآوری اقتصادی؛
واضح است که ایجاد تغییر در محصولات طبیعی میتواند جهات مثبت و منفی داشته باشد، اما وقتی صرفاً سودآوری بیشتر و رقابت ناسالم مبنای تولید قرار گیرد، قطعاً جنبههای کیفی محصول در اولویت تولیدکنندگان نخواهد بود.
همچنین است در مورد سایر محصولات و فرآورده‌های دامی و حتی ابزار صنعتی و لوازم خانگی از جمله؛ مضرات تشعشعات دستگاههای ماکروفر، امواج رادیویی، وایفای، بلوتوث، تلفن همراه و امواج دکل های مخابراتی، ماهواره، رادارها و… که احتمال آسیب آن در دراز مدت بر انسان بویژه سلامت کودکان و سالمندان مطرح است.
عوامل زیستی محسوس نامحسوس تهدید
6- تهدیدات مدیریتی زیست محیطی
- خطر انقراض بذرهای بومی به علت نداشتن بانک ژن در حد و اندازه گونه‌های زیستی موجود در کشور؛
- ضعف پژوهشگاه های داخلی در پرورش و تولید بذر در رقابت با پژوهشگاه های خارجی؛
- استفاده از انواع بذرهای کشاورزی عقیم وارداتی کشت مداوم از یک نوع بذر و خروج بذر گیاهان نادر از کشور؛
- واردات بدون مطالعه محصولات تراریخته(که ممکن است در درازمدت برای سلامت جامعه مضر باشد)؛
- استفاده بی‌رویه از سموم و کودهای شیمیایی؛
- پرورش نژادهای دامی وارداتی قبل از انجام مطالعات لازم؛
- نداشتن بانک نژاد کافی برای گونه‌های جانوری اهلی و وحشی؛
- سرمایه‌گذاری ناکافی در به‌نژادی؛
- خشک یا کم آب شدن چشمه‌های طبیعی (در اثر حفرچاه‌های غیر مجاز و کاهش سطح آب‌های زیرزمینی و به خطر افتادن زیستگاه‌های جانوان وحشی)؛
- خشک شدن تالاب‌ها و دریاچه‌ها در اثر احداث سد و عدم رعایت حقابه؛
- عدم سرمایه‌گذاری کافی در تبدیل روش آبیاری غرق‌آبی و سنتی به روشهای نوین تحت فشار؛
- سرمایه‌گذاری ناکافی در احداث کانال‌های آبرسانی پایین دست سدها؛
- سرمایه‌گذاری ناکافی در پروژه‌های تحقیقاتی باروری ابرها، تغییر اقلیم با فناوری یونیزاسیون، هارپ و … ؛
- ضعف آموزش عمومی در مورد ارزش واقعی گونه‌های زیستی؛
- سفارش هدایت شده ی پایان‌نامه‌های دانشجویی و برنامه‌های تحقیقاتی مشترک با هدف جمع‌آوری اطلاعات و سرقت گونه‌های زیستی(کراراً در حال انجام است)؛
- کنترل ناکافی در مرزهای رسمی و غیررسمی برای ورود و خروج اقلام زیستی.
عوامل زیستی محسوس نامحسوس تهدید
تهدیدات نامحسوس زیست محیطی
عوامل زیر بطور نامحسوس بر سلامت و امنیت زیست بشر تأثیر گذار است:
عوامل طبیعی:
- وجود موجودات میکروسکپی در اطراف ما، مانند؛ ویروس ها، باکتری ها، آمیب‌ها، آنزیم‌ها و … که حضور و فعالیت آنها به‌راحتی و با حواس پنجگانه قابل‌تشخیص نیست؛
- تأثیر تدریجی و دیربازده ی فعالیت موجودات میکروسکپی بر سلامت و محیط زیست و در مواردی داشتن دوران حیات نهفته ی غیرتهاجمی(کمون) تا زمان فعال شدن. بعضی از این موجودات ممکن است مدتها(حتی هزاران سال) در محیطی وجود داشته باشند تا زمانی که شرایط رشد و طغیان آنها(از لحاظ دما، رطوبت و…) فراهم شود. مانند بیابانهای بی‌آب و علف که بعد از بارندگی سرسبز می‌شوند یا خزههایی که در غارها بعد از تابش نور به رشد میرسند؛
- کارکرد دوگانه ی بعضی از موجودات میکروسکپی که در شرایطی مضر و در مواردی به لحاظ محیط و زمان خاص ممکن است مفید باشند.
عوامل انسانی:
- غفلت و بیتوجهی انسان نسبت به تهدیدات زیستی به دلیل استمرار و روزمرهای بودن؛
- اقدام پنهان زیستی و هدفمند دولت ها(فرار از عواقب آن)؛
- اقدام پنهان زیست محیطی تروریستها(تبرئه ی خود از اقدام تروریستی و فرار از عواقب آن)؛
- اقدام پنهان زیستی رقبای تجاری(تبرئه از اقدام غیراخلاقی و غیرحرفه‌ای و فرار از عواقب آن).
در قسمت بعد به وضعیت کنونی علوم زیستی، دستاوردهای علوم زیستی در زمینه های مختلفی اشاره شده، و راهبردها و راهکارهایی به منظور کاهش تهدیدات زیستی و تقویت و گسترش دانش و فناوریهای زیستی و همچنین تامین امنیت زیستی در کشور و ضرورت سرمایه‌گذاری در این علم پیشنهادهایی ارائه می گردد.
