توسط :
مقدمه:
کرونا اپیدمی جهانی است که قریب دو سال است بر تمام ابعاد زندگی فردی و اجتماعی بشر سایه انداخته و بسیاری از مناسبات اقتصادی، فرهنگی و بهداشتی مردم و دولت‌ها را، هم در سطح داخلی و هم درسطح بین الملل تحت تاثیر قرار داده است.
در ایران اسلامی نیز این پدیده جبهه ای به وسعت تمام کشور گشود و تمام نهادهای دینی از جمله مساجد خلاقانه با تمام ظرفیت برای اقناع افکار عمومی، روشنگری و مصون سازی جامعه در جبهه سلامت قرار گرفتند. و بار دیگر سازگاری نهادهای دینی با اقتضائات و بحران های بشری را رقم زد و در مواجهه با این پدیده، بحث‌های درون دینی را برانگیخت و نحله‌های فکری را برای پاسخگویی به سؤالات و ابهامات مطرح شده در این باب، بسیج نمود. از سوی دیگر عرصه جدیدی را به روی مساجد و دیگر مراکز مذهبی گشود تا با استفاده از ظرفیت فضای مجازی افزون بر توسعه موضوع شناسی فقهی، تعریف، تبلیغ و آموزش های دینی در هم‌افزائی دیانت و سیاست و تاب آوری جامعه برای مقابله با عوارض کرونا ایفای نقش نمایند.
شیوع ویروس کووید 19 و روند طولانی و تکاملی آن بستر مناسب برای ظهور پدیده خرافه‌گرایی در بخشی از جامعه و رفتار برخی دین ورزان افراطی بود. که عمدتا از ناحیه آن‌دسته از افراد و جریانات مذهبی رقم خورد که با انقلاب و نظام اسلامی زاویه دارند و درصدد فرصتی برای تشدید اختلافات و مشکلات جاری بودند. این جریانات، در مقابله با دستورالعمل‌های بهداشتی، با حرکت نمادین (رفتار و اعمال خرافی) پیروان خود را به مخالفت با تصمیمات ستاد مقابله باکرونا تشویق می‌نمودند. رفتاری که با نگاه خوش بینانه برخاسته از اندیشه تحجر و کج‌فهمی و برداشت سطحی از مقوله‌های دینی است که صرف نظر از تاثیرات سوء آن در سطح جامعه، دستمایه تبلیغات و شبهه‌پراکنی مخالفین و دشمنان نظام برای مقابله با حکمرانی در نظام جمهوری اسلامی، گسترش تبلیغات دین ستیزانه و هجمه به اصل مناسک دینی را فراهم آورد.
هر چند مصونیت افراد در مشاهد مشرفه و اجتماعات دینی از بلّیه‌ها و امراض عمومی، چگونگی تاثیرگذاری دعا و توسل و… از گذشته دور به نحوی در محافل مذهبی مطرح و بین صاحب‌نظران این حوزه، محل بحث و گفتگو بوده است.
در عین حال، نهاد روحانیت و کانون ها و مراکز مذهبی ضمن پایبندی به مبانی دینی و اصول علمی و تجربی و عمل به شیوه‌نامه‌های بهداشتی، مردم را به رعایت دستورالعمل های ستاد کرونا متذکر و توصیه می‌کردند. هرچند به پاره‌ای از تصمیمات ستاد مقابله با کرونا و رفتارهای دوگانه یبن اجتماعات مذهبی و زیارتی و سفرهای تفریحی انتقاد جدّی داشتند. پیام این رویکرد واقع‌بینانه و منطقی نهاد حوزه و روحانیت به جامعه، عقلانیت دینی و دوری از عوام گرایی است. در این گزارش با نگاهی به بحث‌های درون دینی پیرامون کرونا، ظرفیت‌های مراکز مذهبی برای مواجهه با مسئله کرونا و اثرات آن بر مسائل اعتقادی و مناسک دینی و الزام مساجد پسا کرونا مورد بررسی قرار می گیرد.
چالش‌های درون دینی کرونا
پس از اپیدمی کرونا، بحث‌های زیادی از منظر دین و مذهب راجع به این پدیده و نحوه مواجهه با آن، مطرح شد که اهم آنها عبارت است از:
-
- آیا کرونا به اماکن مذهبی مانند مساجد، مشاهد مشرفه با توجه به حرمت و قداست این اماکن می تواند راه پیدا کند؟ اگر راه ندارد مستند آن چیست؟ با واقعیت های جامعه چه نسبتی دارد؟
- آیا رعایت دستورالعمل‌های بهداشتی که برای سلامت مردم است به خصوص در اماکن مذهبی امر لازمی است و نادیده گرفتن آن از نظر شرع چه حکمی دارد؟
- آیا دعا و توسل، بدون استفاده از اسباب و وسایل ظاهری می‌تواند مانع نفوذ و تاثیرگذاری کرونا شود؟
- آیا تعطیلی مشاهد مشرفه و دیگر مراکز مذهبی و ایجاد محدودیت در انجام مناسک دینی جهت پیشگیری از ابتلاء مردم، پذیرفتنی است و در تعارض با مطالبات دینی مردم نیست؟
- اینکه در مشاهد مشرفه و اعتاب مقدسه کربلا و نجف و دیگر مراکز زیارتی برغم ازدحام زائرین، توصیه‌های بهداشتی و فاصله‌گذاری فیزیکی رعایت نمی‌شود و آماری از ابتلای مردم به کرونا گزارش نمی‌شود چگونه قابل توجیه خواهد بود؟
- ادعای پیشگیری و درمان کرونا با روش طب سنتی (طب اسلامی) به لحاظ علمی و از منظر طب جدید تاچه اندازه مقبولیت داشته و قابل پذیرش است؟
- تزریق واکسن کرونا چه حکمی دارد؟ آیا می‌شود به خاطر عوارض احتمالی از تزریق آن خودداری کرد و یا دیگران را از زدن آن نهی کرد؟
این چالش ها و سوالاتی از این دست در طول دوره شیوع کرونا چالش سنگینی بین نحله‌های گوناگون فکری، مذهبی بوجود آورده که شعاع آن با استفاده از فضای مجازی، سطح وسیعی از جامعه را پوشش داده و همچنان محل بحث و گفتگو است.
تأثیر کرونا بر روند فعالیت‌های مساجد
مناسک دینی، اعتاب مقدسه، مساجد و اماکن زیارتی، نوعاً محل تذکر، تنبه، تربیت و بصیرت‌افزایی و برنامه‌های این مراکز در جهت تحکیم پیوند افراد با خدا و اولیاء دین است. لذا آثار منفی دوری از این مراکز بر روحیات و حالات معنوی و رفتار فردی، خانوادگی و اجتماعی افراد را نمی‌توان نادیده گرفت. اما، با شیوع کرونا و جدی شدن تهدید آن نسبت به سلامت جامعه و الزام فاصله گذاری اجتماعی، حضور مردم در مساجد کاهش یافت و این، آغاز سیر نزولی شرکت افراد در مساجد و محافل دینی بود. تاکید مسئولین بر رعایت دستورالعمل‌های بهداشتی، این روند کاهشی را تشدید نمود. تعطیلی اجتماعات دینی نیز مزید برعلت بود و موجب ریزش بیشتر افراد را فراهم کرد و این‌گونه بود که گاهی حضور مردم در اجتماعات مساجد، حتی اقامه نماز به شدت کاهش یافت و برنامه‌های آموزشی، تبلیغی و تربیتی نیز به حداقل رسید و در بعضی شرایط فقط به برگزاری نماز جماعت اکتفا می‌شد. علاوه براین، نمازهای جمعه بسیاری از شهرها مانند تهران نیز در مدتی طولانی تعطیل گردید که به نوبه خود قابل تامل خواهد بود.
اکنون پس از گذشت قریب دو سال، با اجرای طرح واکسیناسیون و مهار کرونا، اقبال مردم در مساجد و اجتماعات دینی بهبود یافته است. اما تا عادی شدن شرایط، فاصله زیادی وجود دارد.
آثار و پیامدهای کرونا
-
- احیای برخی از ارزش ها ی دوران دفاع مقدس و باز تولید کارکردهای مساجد و مراکز دینی؛
- بازنگری و تحول در حوزه تبلیغ (روش‌ها و ابزارها) و شکل‌گیری زمینه‌ها و شیوه‌های جدید تبلیغی؛
- بازنمای عقلانیت دینی و سازگاری نهادهای دینی با الزامات و اقتضائات بحران های بشری و طبیعی؛
- توجه و سرمایه گذاری مراکز و شخصیت های فرهنگی بر بهره گیری از فضای مجازی؛
- کمرنگ شدن اجتماع مردم در مناسبت ها و آیین های دینی؛
- گسترش تفکرات خرافی و رو آوری به برخی موهومات اعتقادی؛
- رشد پدیده فرد گرایی و افراط گرایی در انجام اعمال و مناسک دینی؛
- رفتار متعارض مسئولین و نهادهای دینی با سیاست ها و شیوه نامه های بهداشتی مرتبط با کرونا؛
- باز شدن فضای مجازی به روی دانش آموزان و دسترسی به محتواهای انحرافی و غیر اخلاقی؛
فرصت‌های کرونا در حوزه فرهنگی
در این حوزه، گسترش فعالیت‌های آموزشی، فرهنگی مساجد، به فضای مجازی و استفاده از این فضا، برای پوشش برنامه‌ها، فرصتی بود که بدلیل محدودیت فعالیت‌های حضوری، بیش از گذشته مورد توجه قرار گرفت. بسیاری از کلاس‌های آموزشی، سخنرانی‌های عمومی، نشست‌های تخصصی، محافل دعا و توسل از طریق فضای مجازی مخاطبین خود را پوشش می‌داند علاوه براین، شرایط موجود، موجب نگاه برون محیطی اولیاء مساجد به کارکردهای مسجد شد آن ها با اجرای بسیاری از برنامه‌های خود در فضاهای باز، در بیرون از مساجد، مانند میادین، پارک‌ها و محیط های غیر مسقف… با مخاطبین خود مواجه گردیدند. این‌بار، متولیان مساجد در بیرون از محیط مسجد به استقبال مردم رفتند و با مخاطبین جدیدی نیز روبرو شدند و این پدیده مبارکی بود که در صورت تداوم، می‌تواند برکات زیاد معنوی و معرفتی را به دنبال داشته باشد…
فرصت های کرونا در حوزه اجتماعی
مشکلات مردم در سطح جامعه، از تنگناهای معیشتی تا مسائل حوزه سلامت، آموزش، اشتغال، ازدواج و… ازگذشته دور، جزء دغدغه‌های مساجد بوده و تا حدودی نیز در این زمینه‌ها ورود داشته‌اند. اما عوارض کرونا و تاثیر آن بر کسب و کار، معیشت و سلامت مردم بستر مناسب و فرصت ویژه‌ای را فراهم نمود تا مساجد بصورت جدی‌تری در این زمینه‌ها وارد عمل شوند.
توسعه کمک‌های مؤمنانه، تولید و توزیع اقلام و نیازهای بهداشتی، تولید و توزیع محتواهای فرهنگی و همکاری با مراکز درمانی و خدماتی مرتبط با کرونا نمونه فعالیت‌های اجتماعی و خدماتی مساجد و کانون های مذهبی است.[1]
تنگناهای مساجد در دوران کرونا
مردمی که به درستی آموخته اند و باور دارند که هنگام بلا و گرفتاری، باید در کنار اقدامات عملی، به دعا و توسل و تضرع به درگاه خداوند روی آورند تا اسباب و وسایل ظاهری آنها کارآمد و دعاهای آنها مستجاب گردد. اکنون می‌بینند که در اوج همه گیری ویروس کرونا، اعتاب مقدسه امامان و امامزادگان و کانون های دعا و توسل به روی مردم بسته می‌شود و افکار الحادی در فضای مجازی نشر می‌یابد تا همچون موریانه، باورهای دینی مردم را از درون تهی سازد…
علاوه براین، برخوردهای دوگانه ستاد مقابله با کرونا با اجتماعات مذهبی از یک سو و اجتماعات و سفرهای تفریحی از سوی دیگر، بخصوص در مناسبت‌هایی مانند ماه محرم، ماه رمضان و اربعین و نیز زمان و نحوه ابلاغ دستورات ستاد که گاهی در آخرین فرصت و همزمان با شروع مراسم صورت می‌گرفت و به تعطیلی و توقف برنامه ها منتهی می‌شدۀ شرائط سنگین و خلاف انتظاری را برای مساجد رقم می‌زد که سختی کار را مضاعف می‌نمود و این درحالی بود که مساجد بیشترین پایبندی را نسبت به رعایت شیوه نامه های بهداشتی داشتند و انتظار می‌رفت مرکز رسیدگی به امور مساجد و دیگر نهادهای ذیربط در ستاد مقابله با کرونا، تصمیمات مسئله‌ساز ستاد مقابله با کرونا را تعدیل می‌نمودند. اما این روند تا پایان عمر دولت دوازدهم ادامه داشت و مساجد همچنان تحت فشار بودند.
بایسته‌های مساجد در پسا کرونا
ورود گسترده مساجد به عرصه‌های مختلف اجتماعی و ارائه خدمات مومنانه و تاثیرگذار، دراین دوران که به معنای برون‌داد ظرفیت مساجد در شرایط سخت جامعه بود، وضع جدیدی را رقم زد که نتیجه آن انتظارات گسترده مردم، در دوران پسا کرونا از مساجد خواهد بود. لذا، پاسخگوئی به این انتظارات و تامین خواسته‌های بحق مردم، فعلّیت بخشیدن بیشتر به استعدادها و قابلیت‌های بالقوه مساجد را می‌طلبد. از این رو متولیان مساجد ناگزیر خواهند بود در اداره امور مسجد بایسته‌هائی را بیش از گذشته مورد توجه قرار دهند.
رسالت مساجد را می‌توان به دو دسته ذاتی و اجتماعی تقسیم نمود. رسالت اصلی و ذاتی همان مسائل شناختی، معرفتی، تربیتی و پیوند دل‌ها با خدا و تحکیم رابطه بندگی افراد با ذات مقدس ربوبی است که از طریق آموزش، تبلیغ و ترویج آموزه های دینی و قرآنی، اقامه نماز، تلاوت قرآن، دعا، توسل، موعظه و تذکر تامین می‌شود. اما رسالت جانبی و اجتماعی مساجد، در حوزۀ توجه به آسیب ها و نابسامانی‌های اجتماعی، مشکلات معیشتی، معطوف خواهد بود. [2]
بایسته‌های رسالت ذاتی مساجد و کانون های مذهبی
تقویت بنیه‌های معرفتی و شناختی مردم نسبت به دین (اعتقادات،اخلاق و احکام اسلام) از رسالت‌های ذاتی و همیشگی مساجد بوده که در این مقطع با توجه به شبهه‌افکنی، تبلیغات ضد دینی و مسائل و مشکلات معیشتی باید بیشتر مورد توجه قرار گیرد:
-
- تبیین نماز: تبیین و اقامه نماز از محوری‌ترین فعالیت‌های ذاتی مسجد است که ظرفیت بی‌پایانی برای تعالی و رشد معنوی انسان‌ها دارد. «… یکی از کارهای مهمّ ائمّه محترم جماعات در مساجد، تبیین مسئله نماز برای مردم است که قدر نماز را بدانیم؛ اگر این شد، نمازها کیفیّت پیدا خواهد کرد. واقع قضیّه این است که نمازهای ما یا در موارد بسیاری بی‌کیفیّت است، یا کیفیّت لازم را ندارد. به عمق اذکار نماز باید رسید»[3]“
- ترویج انس با قرآن: «جوانان، سرمایه انسانی یک جامعه به شمار می‌آیند. ایجاد تحریف و شبهه در اعتقادات این گروه، از سلاح‌های دشمن است و راه مبارزه با این حربه، انس با قرآن است … اگر جوان مسلمان با قرآن اُنس پیدا کند و فرصت تدبّر در قرآن را به خود بدهد، بسیاری از شبهات دشمنان بی اثر خواهد شد».[4] تعلیم و تعّلم قرآن کریم، بخصوص برای نوجوانان و جوانان و نیز تلاوت قرآن بصورت فردی و یا جمعی یکی از فعالیت‌های جاری غالب مساجد به حساب می‌آید. ولی دست یافتن به آموز‌های قرآن که به تقویت ایمان و معرفت انسان‌ها منتهی خواهد شد جز از طریق انس با قرآن و تدبر و تاملّ در مفاهیم این کتاب آسمانی حاصل نخواهد شد و این مهم، نیازمند سرمایه‌گذاری بیشتر اولیای مساجد در زمینه آموزش و تفسیر قرآن کریم است.
- تقویت امور تربیتی: هرچند بسیاری از فعالیت‌های آموزشی و تبلیغی مساجد بار تربیتی دارد، ولی رویکردها و رفتارهای غیر منطبق با معیارهای اخلاقی و ارزشی خانواده ها و افراد در اجتماع، نشان از نیاز مبرم جامعه بویژه جوانان و نوجوانان به کار تربیتی و اخلاق محور دارد. نیازی که بر دوش مساجد به عنوان خاستگاه واقعی این مهم، سنگینی می‌کند. راهکاری برای تحقق این رسالت بزرگ و تعیین‌کننده، فعال کردن شبکه تربیتی صالحین در مساجد است. کار مهمی که در بسیاری از مساجد مورد بی‌توجهی و بی‌مهری قراردارد.
- راه‌اندازی کرسی‌های شناختی، معرفتی و بصیرتی: افراد بر اساس یک عادت دیرینه و یا به اعتبار روحیه تعبد و تقدس ترجیح می‌دهند در مسجد بیشتر شنونده باشند و کمتر به طرح سؤال و مطالبه‌گری دینی بپردازند. این امر هرچند کار را بر سخنران و مبلغ مذهبی آسان می‌کند اما می‌تواند موجب سطحی‌نگری و عاملی برای جلوگیری از رشد و توانمندی افراد در زمینه مسائل دینی و مذهبی باشد و به انفعال آنها در برابر شبهه افکنی‌ها و ابهامات در این حوزه منتهی گردد. بنابراین لازم است مساجد با برپائی کرسی‌های پرسش و پاسخ، شرایطی را فراهم آورند تا افراد با تمرین پرسشگری و مداومت بر آن، به تعمیق آگاهی‌ها و باورهای دینی خود بپردازند.
بایسته‌های رسالت اجتماعی مساجد
همانطور که گفته شد رسالت‌های جانبی مساجد، رسیدگی به نیازهای زندگی اجتماعی- اقتصادی مردم در جامعه است که از تنوع و تکثر گسترده‌ای برخوردار است. مساجد برای پاسخگوئی به این نیازها باید به مدد سازمان‌ها و نهادهای مسئول برخیزند. امکانات خود را برای خدمت به مردم بسیج نمایند. برای بازگشت مسجد به کارکردهای گذشته و تأمین این مهم، ایجاد، تقویت و توسعه نهادهای زیر ضرورت دارد.
-
- سامانه ای برای شناخت نیازمندان و نوع نیاز آنها، در شعاع ماموریت مسجد.
- صندوق قرض الحسنه و اعطای وام بدون بهره به نیازمندان.
- صندوقی برای اعطای کمک‌های نقدی بلاعوض به مستمندان.
- ستادی برای جمع آوری اعانات و تهیه مایحتاج نیازمندان و توزیع بین آنها.
- دفتری برای ارائه مشاوره‌های حقوقی، خانوادگی، تحصیلی، ازدواج و…
- تعیین افرادی برای ایجاد روابط عاطفی با همسایگان مسجد از طریق: عیادت افراد مریض، اظهار همدردی با خانواده‌های مصیبت دیده، و تبریک و شادباش در موفقیت‌ها و شادی‌های آن ها.
- ستادی با عنوان همسریابی برای تسهیل در امر انتخاب همسر برای جوانان.
- صندوقی برای تامین جهیزیه و کمک هزینه ازدواج جوانان.
- ستادی برای کاریابی و توانمندسازی افراد بیکار و سرپرست خانوار.
تمام یا برخی از کارکردهای مذکور و فعالیت‌های جانبی، در بسیاری از مساجد وجود دارد بنابراین ایجاد دوباره و تقویت بنیه این جایگاه‌ها بگونه‌ای که بتواند پاسخگوی نیازها و مردم در پسا کرونا باشد، یک ضرورت است.
پینوشت ها:
[1] ـ بخش عمده این فعالیت‌ها به عهده پایگاه‌های بسیج در مساجد بوده که با هماهنگی و همکاری دست‌اندرکاران مساجد و سلسله مراتب فرماندهان در جایگاه‌های بالادستی بسیج، صورت می‌گرفته است.
[2] – جانبی بودن این مسائل، نه به اعتبار کم اهمیت بودن این عرصه ها در رسالت مسجد، بلکه به اعتبار این است که هر یک از این امور در جامعه ما متوّلی و امکانات و سازمان مسئول دارد که اگر وظائف محوله را به درستی انجام دهند قاعدتا مشکلی نمی ماند. اما برخلاف زمان پیامبر اکرم (ص) که همه امکانات نظام دینی، در مسجد خلاصه می شد، متاسفانه بعضی با نادیده گرفتن این تمایز بیّن، ادعا می کنند که امروز هم، عرصه های اجتماعی، اقتصادی، نظامی، امنیتی، جزء ماموریت های ذاتی مساجد است و باید به همه آن عرصه ها یکسان ورود داشت همانطور که در زمان پیامبر (ص) در مسجد النبی این اتفاق می افتاد. در حالی که مقایسه مساجد امروز به مسجدالنبی قیاس مع الفارق است. بی توجهی به تمایز مسجد در این دو مقطع زمانی، می تواند در نوع تلقی ما از رسالت ها و عملکرد مسجد خلل ایجاد نماید.
نتیجه آن که رسالت اصلی و ذاتی مساجد آن است که هرگز و در هیچ شرایطی تعطیل بردار نیست و آن عبارت از اموری است که رابطه انسا ن ها با خدا را تحکیم و به تبع آن، پیوند مردم با یکدیگر را بر پایه اصول عاطفی تلطیف می نماید. ولی مسائل مربوط به امور زندگی جاری مردم که امروزه هرکدام متوّلی خاص خود را دارند؛ جزء اموری است که اگر آن متوّلیان بدرستی نیازهای مردم را تمشیت کنند مسجد، مسئولیتی در قبال آن ها ندارد. ولی اگر به هردلیل نیازهای جاری مردم تامین نشود و یا در شرائط بحرانی که تامین نیازهای مردم فراتر از امکانات و توان متولیان است مانند مقطع پیروزی انقلاب که تامین مایحتاج عمومی مردم متولی خاصی نداشت و یادوران دفاع مقدس که مقابله با دشمن، خارج از توان نیروهای نظامی کلاسیک بود و یا امروز که تامین سلامت و حفظ جان مردم در برابر ویروس کرونا توانی بیش از توان مراکز بهداشتی را می طلبد، مساجد موظفند تمام ظرفیت خود را برای یاری مردم و خدمت رسانی به آنها بسیج نمایند. کاری که در این مقاطع به خوبی انجام پذیرفته است. پس می پذیریم که این گونه ماموریت ها مقطعی است و می تواند با فروکش کردن بحران و عادی شدن اوضاع، مسئولیت از دوش مسجد برداشته شود.
[3] – سخنرانی مقام معظم رهبری در جمع ائمه جماعات استان تهران در 31/5/1395.
[4] ـسخنرانی مقام معظم رهبری درجمع قاریان وحافظان قران کریم در تاریخ 28/6/1398
