توسط : مقدمه
انسان موجودی است که سه ساحت اندیشه، ایمان و عمل را با هم دارد و زمانی به عمل دست میزند که قلب و اندیشه‌اش پذیرای انجام آن باشد. خدای متعال بیان را به انسان آموخت و خود نیز قرآنش را بیان نامید. از آغاز خلقت حضرت آدم(ع) هم خود و هم پیامبرانش به تبیین و روشنگری اذهان و افکار انسان‌ها پرداختند. اینجاست که تبیین اهمیت می‌یابد. در فرهنگ اسلامی و دینی هر عملی که در مواجهه با دشمن و با تحمل سختی و مشقت و با کوشش انجام گیرد، جهاد نام دارد. جهاد تبیین در تقابل با «جنگِ شناختی و ادراکی» دشمن دانسته می‌شود. جنگ شناختی، بخشی یا وجهی از جنگ نرم با هدف اثرگذاری بر باورها و ارزش‌ها، محاسبات، گرایش‌ها و انگیزه‌های جامعۀ هدف و نیز یکی از راههای تحمیل خواستههای خود بر حریف تعریف می‌شود.
در فرایند مبارزه و مقاومت کشور در برابر افزونخواهیهای جبهۀ استکبار، دشمن از انواع راهها و ابزارها و حتی جنگ سخت برای تسلیم کردن ملت بزرگ ایران، استفاده کرده، ولی به علت نرسیدن به نتیجۀ دلخواه به تشدید تهاجم خصمانه از طریق جنگ شناختی روی آورده و در این میدان، انواع رسانهها و امکانات فضای سایبر را به خدمت گرفته است. در کنار صدها شبکه تلویزیونی فارسی‌زبان ضد انقلاب، فضای مجازی و سکوهای شبکههای اجتماعی رها و بدون مدیریت، محتواهای مضر برای فرهنگ، هویت ملی و در یک کلام مضر برای امنیت ملی کشور بازنشر داده می‌شود.
تجربه فروپاشی نظام شوروی سابق نشان داد مردم مسخ‌شده با تبلیغات کشورهای غربی خودشان بدون جنگ، نظام را به فروپاشی و تجزیه کشانده و پانزده جمهوری شوروی پیشین از هم جدا شدند. این در شرایطی بود که هنوز شبکههای تلویزیونی ماهوارهای فراگیر نشده و اینترنت نبود، پس خطر جنگ شناختی برای ما بسیار جدیتر است و جهاد تبیین می‌تواند به عنوان ابزار مؤثر در کاهش آسیب‌های امنیتی، سیاسی و اجتماعی، مطرح باشد.
هر چند دربارۀ جهاد تبیین و ابعاد آن تاکنون مطالب بسیاری گفته و نوشته شده، ولی در این گزارش بر آن شدیم تا نخست با طرح ضرورت و اهمیت مسئله تبیین چیستی و چرایی و اولویت‌ها و فوریت‌های آن، نقش جهاد تبیین را در کاهش چالش‌های اجتماعی، سیاسی و امنیتی درون نظام جمهوری اسلامی ایران و تأثیر آن بر جامعه به‌عنوان سازمان‌دهنده اجتماعی بررسی کنیم.
بخش نخست؛ کلیات و مفاهیم
- ضرورت و اهمیت مسئله
جهاد تبیین در دو وجه ضرورت می‌یابد؛ یکی براساس معنای خاص جهاد، یعنی تقابل و مبارزه با دشمن و دیگری، برحسب معنای عام آن، یعنی جهاد برای تبیین حقیقت برای ذات حقیقت که مصداق کامل آن همان انسان کامل و امام عدل(عج) است. ناگفته نماند که این دو وجه با یکدیگر تعارض و تضاد ندارند، بلکه دو روی یک حقیقت‌اند. مقام معظم رهبری دراین‌باره فرمودند: درقبال این حرکت گمراه‌کننده‌ای که از صد طرف به سوی ملت ایران سرازیر است و تأثیرگذاری بر افکار عمومی که یکی از هدف‌های بزرگ دشمنان اسلام، ایران و جمهوری اسلامی است … ، حرکت تبیین، خنثی‌کننده این توطئه دشمن و این حرکت دشمن است … . امروز دشمن از اینکه بتواند به نظام ضربه اساسی وارد کند، ناامید است، چون می‌داند در داخل به قدر کافی انگیزه و ایمان و صدق و آمادگی به قدر کافی وجود دارد، لذا ناامیدند از اینکه بتوانند ضربه اساسی وارد کنند، اما نا امید نیستند از اینکه بتوانند نفوذ کنند، ابزارهای نفوذ هم امروز زیاد است … . اینکه بنده روی تبیین این همه تأکید می‌کنم برای خاطر این است که امروز این جهاد کبیر به میزان زیادی متوقف به تبیین است… . امروز روشنگری لازم است.[1]
اهمیت جهاد تبیین آنگاه آشکار می‌شود که ما به حجم وسیع تهاجم دشمن در عرصه جنگ نرم و جنگ ترکیبی در دهه‌های گذشته به‌ویژه در دو سال اخیر خوب پی ببریم. پروپاگاندای معاندین نظام با تبیین درست خنثی می‌شود. براساس همین حقیقت است که مقام معظم رهبری(دام ظله) می‌فرمایند: «من این را به شما جوانانی که احساس مسئولیت می‌کنید عرض می‌کنیم که تبیین خیلی اهمیت دارد. در مبارزات اسلامی در همه حال تبیین خیلی اهمیت دارد و این را نباید از دست داد [2] تبیین اساس کار ماست. ما با ذهن‌ها مواجهیم. با دل‌ها مواجهیم. باید دل‌ها قانع بشود. اگر دل‌ها قانع نشد، بدن‌ها به راه نمی‌افتد، جسم‌ها بکار نمی‌افتد. این فرق بین تفکر اسلامی و تفکرات غیراسلامی است.» [3]
- چیستی مسئله
مسئلۀ ما در این گزارش «نقش جهاد تبیین در کاهش چالش‌های اجتماعی، سیاسی و امنیتی است». پرسش اصلی این است که آیا جهاد تبیین در کاهش این چالش‌ها تأثیری دارد؟ و نقش آن در این چالش‌ها چگونه است؟ جنگ شناختی دشمن، اذهان و قلوب طیف گستردهای از مخاطبان را در داخل کشور و در منطقه، جبهه جوامع و نیروهای همسو با ج.ا.ایران را هدف گرفته و اثرگذار بودهاست. از این‌رو، همواره دلسوزان مردم و نظام، نهادها و دستگاه‌های مرتبط و بیش از همه رهبر معظم انقلاب اسلامی به این امر توجه داشته و معظم‌له از سالها پیش با کلیدواژه‌های گوناگون مرتبط با آن، مانند جنگ نرم، تهاجم و شبیخون فرهنگی و جنگ رسانه‌ای و تبلیغی و… و اکنون به واژه جهاد تبیین در مقابله با جنگ شناختی و ادراکی دشمنان اشاره کردند.
- چرایی مسئله
درباره اینکه چرا باید جهاد تبیین صورت گیرد. شاید برای مخاطب آگاه چندان نیاز به توضیح نداشته باشد، اما به هر ترتیب تأملی در علل آن خالی از فایده نیست. حرکت جهادی از لحاظ ماهیت و کمیت و کیفیت با حرکت معمولی متفاوت است. باید توجه داشت که جهاد تبیین حقیقتی ثابت و در دسترس و آماده نیست، بلکه باید به سوی تحقق آن حرکت کرد. حال با توجه به مقدمات مذکور به یک واقعیت غیرقابل چشم‌پوشی نیز باید اشاره کرد و آن جنگ روانی دشمن و زمین بازی‌ای است که آن را طراحی کرده است. همچنین فراموش نکنیم که یکی از وجوه مفهوم جهاد معنای تقابل و درگیری است و بدون ملاحظۀ معنای نوعی تقابل و اصطکاک، جهاد معنا نمی‌یابد، اما این معنایِ خاصِ جهاد است، درحالی که در معنای عام آن تقابل و رویارویی ملحوظ نیست و آنچه مقوّم مفهوم آن است، معنای «سعی و تلاش شدید برای رسیدن به نهایت یک چیز» است. به تعبیر دیگر، یک وجه ضرورت جهاد تبیین مربوط به مبارزه با دشمن است. دشمنی که استاد تحریف و قلب حقایق و به اصطلاح عملیات روانی است و در این کار دارای سابقه‌ای چند هزارساله است. این دشمنی که امروز در قالب جریان ضدانقلاب و رسانه‌های تابعه آن ظهور دارد از عملیات روانی، هدفی مهم‌تر و بنیادی‌تر را دنبال می‌کند و آن هم تبدیل عملیات روانی به عملیات میدانی است. به بیان دیگر، تمام این سیاه‌نمایی‌ها، نفرت‌پراکنی‌ها، یأس‌آفرینی‌ها، تشویش‌ها و اعتمادزدایی‌هایی را که صورت می‌گیرد نباید تنها جنگ روانی برای القای سلسله پیام‌ها در ذهن مخاطب دانست، بلکه این فرایندهای روانی مذکور که در لباس عملیات رسانه‌ای متحقق می‌شوند. در عین اینکه خودشان هدف هستند، ابزاری برای تحقق یک هدف اصلی‌تر، یعنی ایجاد آشوب و برهم زدن نظم اجتماع برای سلطه بر جامعه اسلامی هستند، [4] پس جهاد تبیین صورت می‌گیرد تا معارف الهی بازخوانی و عملیاتی شود. جهاد تبیین صورت می‌گیرد تا مردم برای دفاع از ارزش‌های انسانی اسلامی خود در صحنه حضور داشته باشند.
- اولویت‌های مسئله
از آنجا که جنگ امروز دشمن با ج.ا.ایران، جنگی ترکیبی و ابعاد آن بسیار گسترده است و با انگیزۀ اسلام‌ستیزی و نفوذ در ارکان نظام و براندازی حکومت دینی بوده و با دیکتاتوری رسانه‌ای، علم‌محوری و توده‌محوری همراه است. پس ضروری است جهاد تبیین با عنایت به وجوب، قطعیت و فوریت آن و با توجه به همۀ مؤلفه‌ها، بایسته‌ها، الزامات، زمینه‌ها و با هدف مقابله با جنگ شناختی دشمن و با مدیریت کامل انجام شود، ولی در همۀ این موارد رعایت اولویت‌های جهاد تبیین لازم است. در مورد اینکه اولویت و فوریت در جهاد تبیین کدام است؟ پاسخ اینکه اول؛ باید به اشاره رهبری معظم انقلاب(مدظله‌العالی) به‌عنوان دیدبان تیزبین حرکت انقلاب اسلامی توجه جدی شود. دوم؛ تبلیغات رسانه‌ای دشمن چه نقاطی را مورد توجه قرار داده است. با عنایت به آن دو، مواردی را طبق اولویت یادآوری می‌کنیم:
- دفاع از اعتقادات بنیادین و اصول معرفت دینی، همچون مهدویت و انتظار فرج؛
- حاکمیت دین، آرمان‌ها، اهداف و اصول انقلاب اسلامی، مانند ولایت فقیه، خط امام و قانون اساسی؛
- بازخوانی پیشرفت‌ها، خدمات، دستاوردهای انقلاب اسلامی و بیان واقعیت‌های کشور؛
- مقابله با جریان تحریف، نفوذ، خرافات و بدعت‌ها و پاسخگویی به شبهات؛
- آگاهی و امیدبخشی در جامعه و مبارزه با یأس‌آفرینی و ناامیدی؛
- بیان واقعیت‌های منطقه، نظام سلطه، استکبارستیزی و دشمن‌شناسی؛
- دفاع از هویت ملی، اقتصاد مقاومتی و ضرورت تکیه‌بر توان داخلی در حل مشکلات کشور؛
- پرداختن به اندیشه مقاومت، ترویج روحیه انقلابی‌گری، بیان سیره شهدا و ایثارگری ملت؛
- سبک زندگی ایرانی- اسلامی، خانواده و تکثیر نسل، حقوق زن و مسئله حجاب.
سیاست تبلیغی و رسانه‌ای دشمن و فعّال‌ترین برنامه‌های آن، مأیوس‌سازی مردم و حتّی مسئولان و مدیران ما از آینده است. خبرهای دروغ، تحلیل‌های مغرضانه، وارونه‌سازی واقعیّت‌ها، پنهان کردن جلوه‌های امیدبخش، بزرگ کردن عیوب کوچک و کوچک نشان دادن یا انکار محسّنات بزرگ، برنامه همیشگی هزاران رسانه صوتی و تصویری و اینترنتی دشمنان ملّت ایران است. البتّه دنباله‌های آنان در داخل کشور نیز قابل مشاهده‌اند که با استفاده از آزادی‌ها در خدمت دشمن حرکت می‌کنند. شما جوانان باید پیش‌گام در شکستن این محاصره تبلیغاتی باشید. در خود و دیگران نهال امید به آینده را پرورش دهید. ترس و نومیدی را از خود و دیگران برانید. این نخستین و ریشه‌ای‌ترین جهاد شما است.» [5]
بخش دوم؛ نقش جهاد تبیین در کاهش چالش‌های نظام ج.ا.ایران
- چالش اجتماعی
بخشی از چالش‌هایی که جمهوری اسلامی از آن رنج می‌برد، چالش‌های اجتماعی است، مانند بحران تأمین آب، بیکاری، مشکلات سلامت ناشی از سبک زندگی جدید، ناامیدی در بخشی از بدنه جامعه و عدم اعتماد ملی، بالا رفتن سن ازدواج، افزایش طلاق و چالش کاهش جمعیت شیعی، گرایش افراطی آحاد جامعه به فضای سایبر و عدم بهره‌برداری بهینه از آن، افزایش تحریک‌پذیری وکاهش آستانه تحمل جوانان، قطبی‌شدگی جامعه، سوء مصرف مواد مخدر و پیامدهای منفی ناشی از آن. اینها نمونه‌هایی از چالش‌های اجتماعی ایران امروز ماست که برای کاستن از این چالش‌ها، علاوه‌بر اقدام و عمل، اصلاح ساختار و مدیریت سازنده و سالم، در این راستا در ابعاد گوناگون، ازجمله در موارد زیر نیازمند جهاد تبیین هستیم:
- افزایش آگاهی و تقویت فرهنگ عمومی وهویت اسلامی در جامعه؛
- تقویت وحدت، همدلی و همبستگی اجتماعی؛
- رضامندی آحاد از زندگی و خوشبختی جامعه اسلامی؛
- خوشبینی توده مردم به حکومت دینی؛
- حضور پررنگ در فعالیت‌های اجتماعی.
- چالش سیاسی
بخش دیگری از چالش‌های امروز جمهوری اسلامی چالش‌های سیاسی است که آمیزه‌ای از پدیده‌های فکری و فرهنگی هم در آن دیده می‌شود، مانند عدم آگاهی از واقعیت‌ها، خدمات و افتخارات جمهوری اسلامی، شبهه‌افکنی‌های مخالفان نظام در داخل و خارج با استفاده از رسانه‌های روز، بالا بودن انتظارات و پایین بودن ظرفیت‌ها، به اضافه رخنه نااهلان و فرصت‌طلبان در جایگاه‌های کلیدی، ناکارآمدی و سوء مدیریت برخی از متصدیان و مسئولان، تفرقه و اختلافات سیاسی، قومی و حزبی، ورود نهادهای انقلابی در جریانات سیاسی، سوء استفاده از آزادی، خستگی و بی‌تفاوتی نیروهای انقلابی، دنیاطلبی و اشرافیگری مسئولین، ترویج تفکرات لیبرالیستی و سکولاریستی، بی‌توجهی به رهنمودهای رهبری و تضعیف ولایت فقیه و… .
اینجا است که معرفی درست اسلام ناب و مکتب تشیع، بیان حقیقت دین و حیاتی و سیاست رحمانی، همچنین تبیین رابطۀ دنیا و آخرت و بازخوانی واقعیت‌های حکومت دینی و ترسیم شرایط موجود جمهوری اسلامی و احصاء پیشرفت‌ها و قوت‌ها در برابر ضعف‌ها و تبیین مفاسد تفکر غرب‌گرایی، باعث کاهش چالش‌های سیاسی می‌شود، مانند موارد زیر:
- تقویت فرایند سیاستگذاری و تصمیم‌سازی و اصلاح مدیریت؛
- افزایش اعتماد عمومی به نظام و مسئولین و امیدواری بیشتر نسبت به آینده؛
- تقویت مقاومت و تاب‌آوری جامعه اسلامی در برابر تهدیدات خارجی؛
- تقویت شفافیت و مشارکت سیاسی در جامعه اسلامی؛
- عدم اعتماد به مخالفین و مقابله با توطئه‌های آنان.
- چالش امنیتی
برخی از چالش‌های امنیتی (داخلی و خارجی) که جمهوری اسلامی با آنها مواجه است عبارتند از: وارد کردن سلاح به داخل کشور، بی‌تفاوتی و حرکت‌های گریز از مرکز، اعتراضات مدنی، شکاف طبقاتی، اختلافاتی قومی و قبیله‌ای، رسانه‌های معاند، چالش هویت و همکاری با مخالفین نظام، نقشه‌های مثلث عبری، عربی، غربی، مسائل زیست محیطی و چالش‌هایی از این دست. اهدافی که کارشناسان برای امنیت و امنیت ملی در نظر می‌گیرند عبارتند از: حفظ استقلال و تمامیت سرزمینی، تحقق رفاه وثبات سیاسی کشور، حفظ و اشاعه ارزش‌های ملی و دینی و فراهم کردن اطمینان خاطر نسبت به تهدیدات احتمالی.
ایران، مانند بسیاری از کشورها، با تهدیدات افکار انحرافی روبه‌روست. جهاد تبیین می‌تواند به‌عنوان ابزاری برای مبارزه با افکار انحرافی و ترویج دیدگاه‌های معتدل و صلح‌آمیز اسلامی عمل کند. با شفاف‌سازی و ابهام‌زدایی و احیای عقل و فطرت پاک الهی انسان و اتصال آن به منبع زلال معارف الهی و نشان دادن تناقض‌های افکار انحرافی با این اصول می‌توان به کاهش تبانی‌های ایدئولوژیکی براندازان کمک کرد. همچنین جهاد تبیین می‌تواند به تقویت هویت مذهبی و ارتقای افتخار اسلامی در جامعه ایران کمک کند و از تشدید نفرت و افزایش تعصب‌های مذهبی جلوگیری کرده، اعتراضات اجتماعی را کاهش و انسجام اجتماعی را ترویج دهد و با تبیین اصول اسلامی و توجیه عقاید مذهبی به معنویت و مسئولیت‌پذیری در جامعه کمک رساند. این اقدام می‌تواند از جلب افراد به گروه‌های تروریستی و برانداز جلوگیری کند(مبارزه با تروریسم و خشونت). جهاد تبیین می‌تواند به تعامل بین ادیان و فرق کمک کند. ایران به‌عنوان کشور با جوامع مذهبی متنوع، ترویج تعامل میان ادیان و مذاهب مختلف می‌تواند از تنش‌های امنیتی جلوگیری کند. تبیین اهمیت صلح، دیپلماسی و حل مسائل بین‌المللی به طور مداوم می‌تواند به تقویت واکنش‌های ملی و بین‌المللی در برابر تهدیدهای امنیتی کمک کند. امنیت دینی و اعتقادی در جامعه اسلامی در برابر شبهات و سئوالات، امنیت ملی و قومی مقابل فرقه‌گرایی و ناسزاگویی، امنیت منطقه‌ای و بین‌المللی در برابر فتنه‌ها و نفاق، همچنین امنیت فرهنگی جامعه دینی مقابل رسانه‌های معاند و فضای مجازی(تقویت امنیت سایبری) در سایه جهاد تبیین، تقویت می‌شود.
پیشنهادات
جنگ ترکیبی دشمن بر افکار و اذهان عمومی مسلط شده باورهای دینی و مکتبی مردم را سست می‌کند، اعتماد و پایبندی به حکومت دینی تضعیف و نافرمانی مدنی تقویت می‌شود و بی‌تفاوتی و بی‌مسئولیتی نسبت به تکالیف اجتماعی افزایش می‌یابد. جهاد تبیین راهکار کاهش چالش‌های سیاسی، امنیتی، اجتماعی و مقابله با جنگ ترکیبی دشمن است که محورهای آن به شرح زیر پیشنهاد می‌شود.
الف- وظایف دستگاه‌های فرهنگی اجتماعی، حوزه‌های علمیه و دانشگاه‌ها:
- بازخوانی گستره نقشه‌های نظام سلطه و آشکار کردن اهداف پشت پرده آنان برای مردم؛
- بازخوانی جنایت‌های استکبار جهانی علیه ملت ایران در طول دهه‌های گذشته به‌ویژه تحریم‌های ظالمانه؛
- بیان اقتدار و افتخارات ملی و فراملی در جبهه مقاومت و رهبری آن در منطقه؛
- تبیین پیشرفت‌های علمی و نظامی، خدمات انقلاب به اقصی نقاط کشور در طول انقلاب، تاب‌آوری نظام به‌رغم همه توطئه‌ها وتحریم‌ها؛
- دفع و رفع جدی و حداکثری ناکارآمدی‌ها، کاستی‌ها و ناهنجاری‌ها در نظام اسلامی از ارکان حاکمیتی و در سطح عمومی جامعه؛
- پیشگیری، نظارت و کنترل لازم بر اقدامات و سخنان ناصواب، نابجا و حاشیهساز جبهه خودی؛
- جلوگیری جدی از شکسته شدن خطوط قرمز نظام در هنجارهای اجتماعی، فرهنگی، اقتصادی، سیاسی، امنیتی و شکل‌گیری انگاره عدم قاطعیت نظام نسبت به تخلفات و ناهنجاریه؛
ب- وظایف دستگاه‌های نظارتی
- تهاجم و دفاع فعال و مقابله با تحرکات دشمن در حوزه جنگ نرم و جنگ روایت‌ها؛
- ایفای نقش مرجعیت رسانه‌ای و استنادی و… در امور مرتبط با امنیت ملی و منطقه‌ای نظام ج.ا.ایران؛
- مقابله با نفوذ و نفوذی‌های دشمن در جنگ نرم به‌ویژه جنگ شناختی و ادراکی آنان؛
- مقاوم‌سازی، ایمن‌سازی و توجیه جبهه خودی اعم از مسئولان و مردم درقبال جنگ نرم و شناختی دشمن؛
- سناریوسازی و جریانسازیها و تقویت و راهبَری جریانهای مناسب موجود در تقابل با جنگ شناختی دشمن؛
- تولید محتوا و انتشار اسناد در موضوعات اجتماعی، سیاسی و امنیتی در سطح ملی و فراملی و انتشار آن در قالب بولتن و خبرنامه، سخنرانی، فیلم کوتاه و بلند؛
- انتشار اسناد اقدامات گروهک‌های تروریستی از جمله منافقین، تجزیه‌طلب‌ها، سلطنت‌طلب‌ها و اراذل و اوباش که با حمایت دولت‌های متخاصم علیه ج.ا.ایران و مردم ایران انجام گرفته است؛
الزامات راهبردی:
- تشکیل گروه های هم‌افزا و گروه‌های جهادی اندیشه‌ورز با مساعدت نهادهای انقلابی؛
- شناخت مخاطب و شبهات مربوط و تشکیل حلقه‌های معرفتی وگفتگوی چهره به چهره؛
- مقابله با ترک فعل (بی‌عملی یا کم‌عملی در جهاد تبیین)؛
- تقویت سامانههای هشدار راهبردی و سامانههای واکنش سریع؛
- نظارت بر اقدامات، رفتار و گفتار دستگاه‌ها، مسئولان؛
منابع:
- قرآن کریم
- IR سایت مقام معظم رهبری(مدظله‌العالی)
- «جهاد تبیین» در اندیشه حضرت آیتالله خامنهای(مدظله‌العالی)
- بیانیه گام، مقام معظم رهبری(مدظله‌العالی) 1397
- «قدرت اجبار» (وادارسازی) از تولیدات مؤسسه رَند
- «تکنیک‌های عملیات روانی و شیوههای مقابله» (رضا جنیدی)
- فرهنگ علوم سیاسی، علی آقابخشی و مینو افشاری راد، تهران ، چاپار، 1379
- دانشنامه سیاسی، آشوری، داریوش
- پیام قرآن، مکارم شیرازی، ناصر، دار الکتب الاسلامیه، تهران 1386
- مفرادات الفاظ القرآن، راغب اصفهانی، المکتب المرتضویه، 1363
پایان
[1] – سخنان مقام معظم رهبری، دانشگاه افسری وتربیت پاسداری امام حسین(ع) ، 3/3/1395.
[2] – در دیدار اساتید و دانشجویان دانشگاه‌های شیراز، 14/2/1387.
[3] – در دیدار جمعی از داشجویان، 12/4/1395.
[4] – فرشباف، امیر، یادداشت روز، خبرگزاری فارس، 17/7/1400.
[5] – بیانیه «گام دوم انقلاب» خطاب به ملت ایران؛۹۷/۱۱/۲۲
