مقدمه:
در بخش اول به موضوع آینده پژوهی چهره های نوین تهدیدات در حوزه فن آوری نانو ، میکروالکترومکانیک ، آینده فن آوری زیستی، آینده فن آوری اطلاعات ، پرداخته شد در ادامه و در این بخش به تهدیداتی که در بخش های فرهنگی، اقتصادی و سیاسی و امنیتی از منظر آینده پژوهی وجود دارد، نگاه می شود .
فرهنگ در آینه آینده
در گذشته، دولت ها تنها بازیگران اصلی در صحنه روابط بین الملل بودند و افکار عمومی نقش بسیار محدودی در تصمیم سازی ها و تصمیم گیری های خارجی داشته است. اما با گسترش اطلاعات و ارتباطات و توسعه تدریجی، افکار عمومی تاثیر بسزائی در شکل گیری فرآیندها و سیاست های دولت ها یافته پیدا است و همزمان عوامل سازنده افکار عمومی به مهمترین متغیرهای اثرگذار در این حوزه بدل شده اند.
براین پایه در جهان امروز کشوری می تواند به دستاوردهای ارزشمندی دست یابد که دیگر کشورها خواسته یا ناخواسته از او پیروی کنند، ارزش هایش را بپذیرند و از نمادها و ساختارش تقلید کنند و به تبع این همدلی و همراهی ملت های دیگر، قدرت و نفوذ آن کشور افزایش یافته که از آن به “قدرت نرم” یاد می کنند.
برابر نظریه های اندیشمندان این حوزه، ملت ها می توانند با دارائی هایی چون: اعتبار، فرهنگ، ارزش ها و نمادهای سیاسی جذاب، اهداف خود را با تبلیغ، ترغیب یا اقناع، تامین کنند.
براساس این نظریه ها، هویت ها دیگر، پدیده های ثابت و تغییر ناپذیری نیستند و در طول زمان در ارتباط با جوامع دیگر اصطکاک می یابند و با شکل گیری هویت های جدید، منافع افراد و جوامع نیز تغییر می کند و هنگامی که هنجارها، ارزش ها و منافع یک جمع یا جامعه که از مؤلفه های منافع ملی به شمار می آیند و نقش مهمی در سو گیری های مادی و معنوی ایفا می کنند، تغییر یابد، کنش ها و رفتارهای سیاسی افراد جامعه نیز تغییر می کند. از اینرو، روشن است که فرهنگ، هویت و هنجارهای جدید نیازمند مفاهیم جدید امنیتی است.
در عصر کنونی دول تها توجه ویژهای به قدرت نرم و منابع و ابزارهای آن دارند و آن را بهترین، کم هزینه ترین و پایدارترین روش برای حفظ و توسعه منافع و امنیت ملی خود می دانند. به این دلیل عوامل متنوع و متکثر و ابزارهای متعددی برای اعمال قدرت نرم بکار گرفته می شود شامل سازمان های دولتی و غیر دولتی، سرمایه های اجتماعی و فرهنگی، فن آوری های نوین، رسانه ها، دیپلماسی عمومی، دیپلماسی فرهنگی و …
هدف اصلی از مجموعه عوامل و ابزار های استفاده شده در قدرت نرم عبارتند از: گسترش ارزش های ملی کشور مجری، کسب حامیان بیشتر، استقرار ارزش ها و سیاست های منظور در جوامع دیگر، مدیریت بر افکار عمومی، انحراف افکار عمومی، جهت دهی رفتارهای کشورهای هدف به سوی مقاصد مورد نظر، ترویج روش ها و شیوه های منظور در جامعه هدف، تفرقه، انشعاب، اختلاف و درگیری در میان گروه های فکری، سیاسی، قومی، مذهبی و در نهایت جهتدهی به مواضع و نفوذ در سایه ملت ها. به این ترتیب قدرت نرم با شکل ها و نوع های مختلف آن، به تهدیدی جدی علیه ملت ها بدل شده است.
پس به دلیل داشتن اهمیت بسیار و نیز ابعاد متفاوت این حوزه و آثار و عوارض متعدد آن بر همه شئون فرهنگی، اجتماعی و سیاسی در گزارش مستقلی به نام “قدرت نرم و دیپلماسی عمومی” به تفصیل به آن خواهیم پرداخت.
جهان اقتصادی آینده
در دههء آینده، فن آوری های نوین شیوه های کار و تجارت ملت ها را به اندازۀ گستردهای دگرگون خواهد کرد. عوامل رشد و توسعه سیاسی و پیشرفت اقتصادی از منابع و ذخایر زیرزمینی و ثروت های فیزیکی به دانش، فن آوری و ثروت های معنوی وابسته خواهد شد. تولیدات سنتی و غیر اقتصادی از میدان بیرون رفته و تولیدهای “دانش محور” با ماشین های هوشمند گسترش خواهند یافت.
جوامع محلی و الگوهای سنتی اقتصاد بازار از هم پاشیده و پایه های صنعت و روند اشتغال در کشورها دچار تغییرات ساختاری می شود. شرکت ها و موسسات اقتصادی داخلی به طرز فزآیندهای نیازمند ارتباطات و مبادلات و عملیات خارجی خواهند شد و بسته به چگونگی برخورد با روند اقتصاد جهانی، جذب سرمایه یا فرار سرمایه از کشورهای در حال توسعه افزایش خواهد یافت.
نظام اقتصاد جهانی دگرگون شده و آرایش تازهای در الگوهای قدرت و نفوذ اقتصادی ایجاد خواهد شد. یکپارچگی اقتصاد جهانی بر سرشت کشورها و نظام های حکومتی آثار مهمی بجا خواهد گذارد و سلطۀ بخش خصوصی بر منابع رشد اقتصادی و اشتغال فزونی یافته و همزمان از کنترل دولت ها براقتصاد و سیاست کاسته خواهد شد؛
به این ترتیب:
- ساختار اقتصاد بین الملل به شدت بر اقتصادهای ملی اثر خواهد گذارد.
- الگوهای جدید اقتصادی بر حکومت ها و دولت ها تحمیل خواهد شد.
- همکاری های اقتصادی بین المللی و منطقه ای تقویت و همکاری های دولت و مردم تضعیف خواهد شد.
- فن آوری های اطلاعات و ارتباطات شرکت های بزرگ را در بررسی، بازاریابی و فروش هوشمندترخواهد کرد.
- شرکت های بزرگ ثروتمندتر و قدرتمندتر خواهند شد و نقش آن ها در اقتصاد و سیاست افزایش خواهد یافت.
- دولت ها بخش قابل توجهی از کنترل خود را بر تصمیم های اقتصادی از دست خواهند داد ودر عین حال انتظارات و تقاضاهای اجتماعی مردم از دولت ها افزایش خواهد یافت.
- دسترسی شرکت های چند ملیتی و دیگر شبکه های تولید اقتصادی به داخل مرزها شتاب می گیرد و نظام های سرمایه گذاری جهانی و نظام های مالی به سمت همگرایی و اتحاد و تبدیل شدن به موسسات بزرگ پیش خواهند رفت و آثار و عوارض بیشتر در دیگر کشورها بجا می گذارند.
- جایگاه نهادهای بین المللی و چند سویه اقتصادی بالا می رود.
- نقش بانک های تجاری بین المللی و شرکت های بزرگ ملی و چند ملیتی در ایجاد ثبات و بی ثباتی در کشورها افزایش می یابد.
- شکاف میان فقیر و غنی نه تنها در کشورهای شمال و جنوب و در میان مناطق، بلکه درمیان کشورها و مردم ژرف تر خواهد شد و فاصله طبقاتی، تنش های اجتماعی و سیاسی را گسترش خواهد داد.
- آثار و نتایج به دست آمده به سرعت از مرزی به مرزی دیگر و از کشور و منطقه ای به کشورها و مناطق دیگر سرایت خواهد کرد.
- و بنابراین هر اندازه روند و رشد اقتصادی ضعیف تر باشد، بی ثباتی های اجتماعی و سیاسی افزایش یافته و در یک چارچوب تکراری هر چه ثبات اجتماعی و سیاسی کاهش یابد، دور نمای اقتصادی ضعیف تر خواهد شد، تا این که منابع مهمی برای ایجاد تنش های اجتماعی و سیاسی در کشورها ایجاد شود.
آینده سیاسی و اجتماعی جهان
گسترش اطلاعات و ارتباطات بسترهای ایجاد شبکه های گسترده و به هم پیوسته و شکل گیری دهکده جهانی را فراهم کرده است. این فن آوری ها هم چنان در آینده موجب دگرگونی های متعددی را در نظام های سیاسی و اجتماعی ایجاد خواهد کرد و هنگامی که زمینه های رشد و توسعه برخی از کشورها را مهیا می کند، آنگاه موجب سرنگونی یا تضعیف برخی دیگر از کشورها می شوند. در پرتو این فن آوری ها و تدابیر سیاسی گرفته شده، همگرائی در برخی جاها و مناطق جهان گسترش می یابد و در دیگر مناطق به واگرائی ها دامن زده می شود، که هر دو آثار سیاسی و اجتماعی گستردهای در پیرامون خود برجا می گذارند. مرزها از نظر فیزیکی، فرهنگی و اجتماعی شکسته و یا به شدت نفوذ پذیر خواهند شد. شهروندان هر کشوری با شهروندان دیگر کشورها یا جنبش ها ، اندیشه و ایده های مذهبی و قومی به سهولت و سرعت آشنا شده و در صورت زمینه های تاثیرگذاری، ساختارهای سیاسی و اجتماعی محلی یا ملی خود را به چالش می کشند.
دامنۀ مبارزه برسر آن که ارزش ها جهانی است، یا ملی و نیز آن که دین و مذهب امری خصوصی است، یا اجتماعی، گسترش خواهد یافت و امواج متناقضی ایجاد خواهد کرد.
همۀ رویدادهای بالا و نمونه های زیر پیامدهای گوناگونی از سوی جوامع و کشورهای مختلف ایجاد خواهد کرد، که بسته به نوع عقاید مذهبی، علم و آگاهی عمومی و وفاداریهای ملی، قومی و قبیله ای و وضع اقتصادی، آثار اجتماعی و سیاسی متفاوتی به بار خواهد آورد.
از دیگر عوامل اثر گذار در ابعاد سیاسی و اجتماعی جوامع عبارتند از:
- رشد و توسعه فن آوری ها موجب افزایش نرخ با سوادی و توسعه علم و دانش در جوامع می شود که آثار و عوارض سیاسی و اجتماعی متفاوتی به ارمغان خواهد آورد.
- در پی تحولات سیاسی، اجتماعی و اقتصادی اثر پذیرفته از تحولات فن آوری های نوین، زمینه های مشارکت عمومی گسترش یافته و در حالی که پایه های برخی دولت ها تقویت خواهد شد، برخی دیگر سست و تضعیف خواهند شد.
- به دلائل مختلف فشارهای اجتماعی و سیاسی به دولت ها و حکومت ها روند فزآینده خواهد داشت و همزمان هویت سیاسی و وفاداری شهروندان در معرض آزمایش های پیدا و پنهان نهاده خواهد شد.
- در صورت همراهی و هم سازی نکردن با تحولات جدید و عدم تامین امنیت سیاسی، اجتماعی و اقتصادی ، مهاجرت ها گسترش یافته و خروج موج فرهیختگان و نخبگان از کشوری به کشور دیگر ساختار جمعیتی کشورهای موفق و ناموفق را تغییر خواهد داد.
- عدم توفیق برخی کشورها در مسیر رشد و توسعه موجب گسترش ناهنجاری های اجتماعی می شود.
- ناهنجاری و التهاب های اجتماعی و سیاسی و اقتصادی موجب ناامنی روانی شده، از یک سو معضلات را تشدید و از سوی دیگر زمینه های رو آوردن افراد به عقاید و ایدئولوژی های انحرافی را ایجاد خواهد کرد.
- سازمان های غیردولتی ملی افزایش یافته و تقویت خواهند شد و دولت ها را به چالش خواهند کشید.
- اهداف و وظائف سازمان های بین المللی گسترش خواهد یافت و امکان دخالت آنها در انواع کارهای داخلی با ساز و کارهای قانونی تقویت خواهد شد.
- بازیگران فراملی متعددی چون شرکت های چند ملیتی، سازمان های غیردولتی و حتی شبکه های تروریستی پا به عرصه های داخلی کشورها خواهند گذارد.
در نتیجه اهرم های متعددی برای اخلال در سامانه های اجتماعی و نظام های سیاسی در دست دشمنان و رقبا قرار خواهد گرفت؛ برای همین در شرایطی که برخی دولت ها روند رشد و توسعه را در ابعاد داخلی و خارجی طی خواهند کرد. در برابر برخی دیگر دچار بحران، ناآرامی و به احتمال تجزیه و شکست خواهند شد.
محیط امنیتی آینده
پیشرفت های کنونی و آینده در فن آوری های اطلاعات و ارتباطات فارغ از خدمت های فراوان، تهدیدها و چالش های جدید و جدی برای امنیت کشورها ایجاد می کنند. در سایه فن آوری های نوین حوزه های فرهنگی، اجتماعی و سیاسی با روند فزآیندهای در برابر آسیب پذیری های مختلف قرار می گیرند و اقتصاد و زیر ساخت های اقتصادی نیز در فضای جهانی بسیار پیوسته و در عین حال وابسته، با بحران های پیش بینی نشده متعددی روبرو خواهند شد.
همزمان همگرائی های بین المللی و منطقه ای علیه یک کشور یا منطقه منسجم تر و قوی تر شده و قابلیت های اطلاعاتی و عملیاتی سرویس های جاسوسی ارتقاء یافته و بسیار هوشمندتر، مجهزتر و تواناتر و در عین حال سریع تر و مخربتر وارد میدان می شوند. به این ترتیب محیط امنیتی آینده تغییر چهره داده و نگه داری از امنیت ملی برای کشورها دشوارتر و پیچیده تر کرده و به رغم نظریه برخی اندیشمندان که راه حل های نظامی در جهان به پایان خود رسیده، مخاطرات مضاعف و جان فرساتر می شود.
برخی دیگر از ویژگی های محیط امنیتی آینده عبارتند از:
- بر شمار بازیگران فراملی افزوده شده و با توجه به زمینه های همگرایی، توانائی آنان چند برابر خواهد شد.
- واگرائی ها موجب تنش و منازعات فراگیر شده و امنیت جهانی را به مخاطره می اندازد.
- بازیگران غیر دولتی فراملی ، همچون گروه های تروریست و خرابکار مجهزتر و مخربتر خواهند شد.
- بازیگران داخلی نیز فزونی یافته و قدرت و نفوذ آنان تقویت خواهد شد.
- جهانی شدن احساس وابستگی عاطفی مردم به کشورشان را سست می کند، و همبستگی ملی به دلیل هجمه های مستمر فرهنگی کاهش یافته و از آثار بازدارندگی آن کاسته خواهد شد.
- در برخی مناطق خشونت های متاثر از اختلافات قومی و مذهبی تشدید شده و گروه های مبتنی بر قومیت یا مذاهب آغازگر برخی کشمکش ها خواهند شد.
- بهره مندی های سیاسی و اقتصادی و گسترش فاصله طبقاتی اختلافات ملی و منطقه ای را افزایش خواهد داد.
- وقوع هر کدام از نمونه های بالا در کشورهای دیگر و اوج گیری کشمکش و بحران ها، سیل مهاجران را به همراه مجموعه ای از مشکلات اجتماعی، اقتصادی، محیط زیستی و بهداشتی را به دیگر کشورها روان خواهد کرد.
- وابستگی های فزآینده به فن آوری های ارتباطی و اطلاعاتی، بسترهای تهدید و آسیب پذیری را افزایش داده و تلاش برای انهدام و از کار انداختن سامانه ها و زیر ساخت های ملی از تهدید های جدی آینده خواهد بود.
- انحراف های آگاهانه یا ناآگاهانه در برخی فن آوری های نوین چون فن آوری های زیستی می تواند آثار و بیماری های لاعلاج و غیر منتظرهای را به سرعت به کشور و منطقه ای سرایت دهد.
و به این ترتیب امنیت ملی کشورها هر روز با تهدید ها و چالش های متفاوتی آزمون می شود و بنیان های حکومت ها و دولت ها را به چالش می کشد.
جمع بندی:
فن آوری های نوین با کیفیت، تنوع و سرعت بیش از پیش ،جهان آینده را خواهد در نوردید و آثار ژرفی بر همه حوزه ها و شئون زندگی فردی و اجتماعی و ابعاد فرهنگی، سیاسی و اقتصادی بجا خواهند گذارد.
در مسیر کوشش های قدرت های جهانی برای “جهانی سازی” و طرح های آمریکا برای “آمریکائی سازی جهان” کمتر راه سلامتی برای گریز از “جهانی شدن” خواهد ماند و همه بسترها و زمینه ها برای شکل گیری “دهکده جهانی” فراهم خواهد شد.
در پرتو “جهانی شدن”، فرهنگ جهانی بر فرهنگ های ملی سایه خواهد افکند. فعالیت های اجتماعی، اقتصادی و سیاسی فراملی عمومی گسترش خواهند یافت و نیاز به مشارکت و تبادل ها و تعامل های اقتصادی و تجاری در بخش های مختلف افزایش خواهد یافت.
حوزه های سنتی مسئولیت دولت ها در مسائل دفاعی، امنیتی، اطلاعاتی و ارتباطی و پیش از آن در ابعاد فرهنگی، اقتصادی و سیاسی تغییر یافته و کارائی حکومت ها و دولت در کنترل روندها و رویدادها پایین می آید.
هم زمان انعقاد پیمان های بین المللی، منطقه ای و چند جانبه گسترش یافته و ملاحظات ملی در برخی کشورها رنگ باخته و سازمان های بین المللی و واحدهای فراملی تقویت خواهند شد. براساس سیاست ها و واکنش های دولت ها در برابر “جهانی شدن” ممکن است نظم حاکم بر برخی کشورها از هم گسیخته و موجب بروز منازعات ملی، مذهبی، قومی و نژادی در درون کشورها شده و به سرعت به کشورهای دیگر سرایت کند.
به این ترتیب بر اساس نظریه برخی اندیشمندان امنیتی و سیاسی با تغییر سیمای کنونی جهان قید و بندهای جغرافیائی که بر روابط اجتماعی و فرهنگی سایه افکنده از میان می رود، و با رسوخ فرهنگ جدید در میان ملت ها، تاسیس نهادهای متعدد فراملی، پیچیده تر شدن حیات و روابط انسانی، دولت ها به تنهایی قادر به تامین نیازمندی های بومی و ملی خود نبوده و نیاز به مشارکت جهانی افزایش خواهد یافت. در این راه از شان، منزلت و اعتبار دولت ها روز به روز کاسته می شود و حاکمیت های ملی به معنای سنتی، مفهوم خود را از دست خواهد داد.
همچنین داشتن یک سرزمین پهناور، موقعیت استراتژیک، معادن و ذخائر غنی، جمعیت انبوه و دیگر مؤلفه های مشابه پیشین به تنهائی به منزله قدرت و ضامن تامین امنیت نخواهند بود؛ یا در برخی موارد مانع و مخل توسعه و تامین امنیت خواهند شد.
بنابراین در فضای جدید کشورهای مختلف با آمیزه ای از فرصت ها و تهدیدها جدید روبرو خواهند شد که از بار امنیتی بسیار گسترده ای برخوردارند؛ تهدیدهای نوین، ترتیبات متعارف امنیتی را از کارائی انداخته و کارکرد نهادهای سنتی را به چالش خواهد کشید، به اندازه ای که به تعبیری ، به ” انقلابی تازه” در مطالعات امنیتی و اتخاذ تدابیر جدید نیاز خواهد شد.
پیشنهادها
آیا در جهان آینده امنیت افزایش خواهد یافت یا ناامنی؟ آیا بشر به عقل آمده و از خطرات خواهد کاست یا مخاطرات مهلک تر و گسترده تر خواهد شد؟ آیا فرصت های بیشتری به کف خواهد آمد و یا تهدیدات فزونی خواهند یافت؟ آیا همگرائی برجسته خواهد شد یا واگرائی سرعت می گیرد؟ آیا خصومت و رقابت گسترش خواهد یافت یا انسجام و وحدت راهگشا خواهد بود؟ و …
آنچه که قطعی است روند آغاز شده به سمت جهانی شدن ،کل حیات انسانی را در آینده تحت تاثیر خود قرار خواهد داد و همه ابعاد و وجوه زندگانی بشر و مجموعه فعالیت های علمی و عملی او تحت تاثیر قرار خواهد گرفت و در این راستا امنیت ملی بیش از دیگر امور متاثر شده و تامین آن مشکل و مشکل تر خواهد شد، در این صورت با پیش بینی تدابیر و تدارک و اتخاذ رویکردهائی واقع گرایانه و هوشمندانه می توان از این مسیر به سلامت عبور کرد؛ برای رسیدن به این مهم پیشنهاد می شود:
در ابعاد ملی:
- باهدف ایجاد مصونیت ملی، مبانی فرهنگ ملی تقویت و در میان اقشار مردم ارتقاء یابد.
- پایه های وحدت، انسجام و مشارکت ملی در میان گروه های سیاسی، اقشار مختلف، اقوام و مذاهب محکم شود.
- مسیر رشد و توسعه اقتصادی کشور و امنیت مردم هموار شود.
- طرح جامع ” دفاع نرم” برای مقابله و مقاومت در برابر ” قدرت نرم” تهیه و اجرا شود.
- با هدف پرورش نسلی آگاه، هوشیار و مقاوم در برابر تلاطم های جهان آینده مواد و متون آموزشی برای سطوح مختلف تحصیلی فراهم شود.