طرح مسئله:
برنامه مواجهه جمهوری اسلامی ایران با تحولات و مسائل منطقه ای مرتبط با داعش نباید تنها در چارچوب مقابله با یکی از جنبه‌های مقابله با داعش، یعنی دشمنی با آمریکا در رقابت‌های منطقه‌ای باشد، بلکه این برنامه باید تابعی از اصول همه جانبه منافع و امنیت ملی کشور و با در نظر گرفتن این موضوع که یک مسأله چند وجهی از جمله مقابله با برنامه آمریکا و هم‌پیمانانش در تغییر ژئوپولیتیکی (نقشه جغرافیای سیاسی) منطقه است؛ همراه باشد و حداقل این برنامه ، بایستی مهار وکنترل داعش و شکل دادن به نظم جدید منطقه‌ای توسط ایران باشد.
در شرایط پیچیده کنونی که حجم، سرعت و حساسیت رویداد‌ها و کارکرد‌های آن بسیار متنوع است ، گاهی ارزیابی و ماهیت‌شناسی دقیق تحولات در کوتاه مدت تا حدودی دشوار به نظر می رسد. از این رو بررسی تهدید و چالش های جریانات تکفیری هم از این قاعده مستثنی نیستند؛ از جمله اینکه به‌رغم پرهیز القاعده و برخی گروههای تکفیری از انجام عملیات مستقیم بر ضد جمهوری اسلامی ایران، گروه داعش در سال 1393، با اتخاذ رویکردی جدید و پیشروی در استان دیالی (عراق) تلاش کرد به مرزهای جمهوری اسلامی ایران نزدیک شود و توانست با استفاده از عملیات روانی در شهرهای مرزی در میان اتباع سنی ایران یارگیری کند و مکرر با اعزام گروههای عملیاتی به داخل کشور برای اقدام عملیاتی در ام‌القرای تشیع برنامه‌ریزی و توانمندی خود را آزمایش کرد که با هوشیاری و اشراف دستگاههای مسئول و نهادهای امنیتی و انتظامی بر تحرکات درونی این گروهک و مد نظر داشتن متغیرهای زیر موفقیتی بدست نیاورد:
- رضایتمندی هموطنان اهل سنت داخل از شرایط سیاسی، فرهنگی و اجتماعی کشور؛
- وجود همگرایی (با ظرفیت هم‌افزایی) در میان اقوام و مذاهب کشور؛
- عدم دسترسی مؤثر گروههای تکفیری به حوزههای نخبگان، علما و اقشار اجتماعی برای اثرگذاری عمیق؛
- فقدان رویکرد مؤثر جریان تکفیر در ایجاد واگرایی میان اقوام و اقلیت‌ها با نظام جمهوری اسلامی ایران؛
- فقدان پایگاه اجتماعی گروهک‌هایی که اقدامات نظامی و تروریستی در داخل کشور انجام می‌دهند.
حادثه تروریستی و عملیات انغماسی داعش در 17 خردادکه به قصد عملیات انتحاری در حرم مطهر حضرت امام خمینی (ره) و مجلس شورای اسلامی از سوی داعش طراحی و انجام گرفت و منجر به شهادت 17 نفر و زخمی شدن بیش از 50 نفر گردید، موضوعی مهم و قابل تأمل و تحلیل است که باید ابعاد مختلف آن مورد آسیب شناسی قرارگیرد.
- داعش و گروه های تکفیری چالش غرب و تهدید ایران
باید براین نکته تأکید نمود که رویاروئی آشکار آمریکا و هم‌پیمانان غربی- عربی آن با گروه خود ساخته تروریستی داعش در منطقه دستاورد چشمگیر برای جبهه مقاومت محسوب شده و زمینه افزایش آسیب‌پذیری کشورهای عضو ائتلاف را فراهم آورده است.
پدیده داعش هیولایی چند سر است که برای از میان بردن آن در آغاز باید ریشه‌های تغذیه و رشد و نمو آن را در جهان خشکانید و سپس در ائتلافی واقعی و جهانی آن را از بین برد. با این حال به عنوان واقعیت باید مخاطرات از بین بردن این گروه را پذیرفت.
داعش نشان داده که چنان چه در عراق و سوریه محدود، محاصره و مضمحل شود، از توانایی خود در خارج از این مناطق استفاده کرده و دامنه جنگ را به دیگر سرزمین‌ها گسترش می‌دهد و این به آن معناست که داعش خطری جهانی است. واقعیت آن است که اگر چه کارآمدی نهادهای امنیتی کشور تاکنون مانعی مؤثر در برابر اقدامات احتمالی و واقعی داعش بوده، اما میزان آسیب‌پذیری ایران از فرانسه و روسیه و دیگرکشورها اگر بیشتر نیست ، کمتر هم نیست. چنان چه برخی از پیش فرض‌های حمله داعش به روسیه و فرانسه و سایر کشورهای اروپایی را در نظر بگیریم، امکان نفوذ عناصر وابسته به این گروه تنها منحصر به مرزهای غربی نیست، بلکه مرزهای شرقی کشور نیز می‌تواند به منزله کریدوری برای ورود عناصر داعش به کشور عمل کنند، مرزهایی که سیل مهاجران غیرقانونی افغان و گستردگی پدیده قاچاق انسان و مواد مخدر آسیب‌پذیری آنها را نشان می‌دهد.
تهدیدهای تروریستی از مهم‌ترین و فوری‌ترین چالش‌ها در صحنه عملیاتی از نظر امنیت و منافع ملی است. این تهدیدها، از نوع براندازی و خرابکاری بوده و پیداست که اقدامات اخیر ، حاکی از تغییر رویکرد از خرابکاری به براندازی است. رویکرد براندازی با بهرهگیری از مجموعه تحرکات نظامی، سیاسی، ایدئولوژیک تعریف می‌شود. بر پایه اطلاعات بدست آمده، نقش آفرینی تکفیری‌ها با هدایت سرویس‌های اطلاعاتی کشورهای درگیر منازعات صورت می‌گیرد و در شکل‌های گوناگون: هدفی، راهبردی، کنترلی، آموزشی، ارتباطی، اطلاعاتی، عملیاتی، مالی و لجستیک اجرا می‌شود.
برپایه این مفروضات چالش‌ها، تهدیدها ،راهبردهای کلان و راهکارهای پیش‌رو به قرار زیر است:
در توصیف وضع شهروندان سنی مذهب در جمهوری اسلامی ایران و ترسیم شرایط حاکم بر زندگی آنان در حوزههای مختلف گزارش‌های بلندی نگاشته شده و نهادهای مختلفی در این عرصه پس از پیروزی انقلاب اسلامی مشغول ارائه خدمات به شهروندان سنی مذهب بوده و هستند.
به نظر می‌رسد با عنایت به سیاست‌های نظام در بازسازی، گسترش و تعمیق امور دینی در سراسر کشور به خصوص با در نظر گرفتن میزان باورمندی دینی در جذب و استخدام برای ادارات دولتی آثار خاص خود را در مناطق اهل سنت بر جای نهاد، به گونه‌ای که شاهد گسترش حوزههای علمیه، محافل و مجالس دینی اهل سنت هستیم. این کار با این پیش‌فرضی آغاز شد که تقریباً بخشی از مردم اهل سنت خود را شهروند درجه دو می‌دانند و دارای احساس تبعیض مذهبی و خشم فروخفته هستند و باعث گردید مطالبات ایشان افزایش یافته و مدینه فاضله‌ای را در آرزوهای خود داشته باشند که برخی جوانان اهل سنت کشور که امروز تحقق این امر را در شعار عمومی گروهک داعش متجلی می‌بینند. متأثر از تبلیغات پرحجم رسانهای و تسهیلات فراهم شده در فضای مجازی باعث شده است که درصد قابل تأملی به پشتیبانان گروه ها و جریانهای تکفیری در ایران بدل شوند که با انگیزه‌های مذهبی و آرمانی و در یک فرآیند ارتباطی دو و سه ساله در فضای مجازی، برای پیوستن آماده شده‌اند.
در این رابطه با تهدیدات و چالش‌های زیر روبرو هستیم:
- آسیب‌ها و ناهنجاری‌های اجتماعی: فقر، بیکاری، فقدان سرمایه‌گذاری بهینه وکمبود منابع اقتصادی؛
- تلاش بیگانگان در اثرگذاری بر اقوام و اقلیت‌های مذهبی کشور با هدف اعمال فشار بر نظام ج.ا.ا؛
- عدم کنترل مرزها و وجود مناطق امن برای اختفاء و استتار در عمق خاک کشورهای همسایه و… ؛
- استفاده از امکانات کشورهای همسایه برای عبور امن و انتقال تجهیزات نظامی و… ؛
- ضعف و کاستی در مناسبات امنیتی جمهوری اسلامی ایران با کشورهای همسایه در همکاری‌های مشترک؛
- غفلت استراتژیکی با توجه به این که دشمن از پدیده غفلت نظام، بهره‌برداری بیشینه را کرده و موقعیت انفعال و کنش‌پذیری را بر ما تحمیل کرده است.
- احتمال پیوند کوشندگان سلفیت تبلیغی، اصلاحی وجهادی با سلفیت تکفیری ـ تروریستی و گروههای مسلح سیاسی، مذهبی؛
- احتمال پیوند جریانها و گروههای لائیک، اشرار مسلح و قاچاقچیان مواد مخدر با سلفیت تکفیری؛
- تحول در الگوی مصرف رسانهای و تغذیه از طریق رسانه‌های فراملی (شبکه‌های ماهواره، اینترنت و…)؛
- تهدید و چالش‌ها با منشأ خارجی
در برآورد از موقعیت حساس کنونی ج.ا.ا در داخل و منطقه، آن چه مهم است، این که عوامل و پدیده‌ها به گونه‌ای شرایط را رقم می‌زنند که این انگاره در اذهان تقویت می‌شود که اینک به سبب عوامل چهارگانه: انرژی/ نفت؛ نزاع اعراب ـ اسراییل؛ تروریسم؛ و مهم‌تر از همه اسلام‌گرایی در منطقه، امنیت خاورمیانه دقیقاً تعیین کننده امنیت جهانی است. حال در این میان، بی‌گمان وضع ج.ا.ا نیز تا حدودی متاثر از شرایط منطقه است و البته گریزی از آن نیست. از آنجا که در داخل کشور از یک سو به سبب این که جمعیت اهل سنت کشور قابل توجه است، محتمل است آسیب‌هایی متوجه نظام باشد. از سوی دیگر چون مناطق سنی‌نشین همگی مرز نشین‌اند و دارای هم‌تباران متناظر برون مرزی هستند، جریان تکفیری سعی می‌کند از این وضع جمعیتی ـ جغرافیایی اهل سنت بهرهگیری و از آنها یارگیری کند.
اگر چه درگیری مستقیم آمریکا با جریانهای افراطی سنی، «فرصت‌هایی» را برای جبهه مقاومت، شیعه و جمهوری اسلامی ایران ایجاد کرده است. ولی انجام عملیات کشورهای عضو ائتلاف در حوزههای نفوذ جمهوری اسلامی ایران، تهدیدات ضمنی نیز علیه منافع جمهوری اسلامی ایران به همراه دارد. برخی ازتهدیدات عبارتند از:
- رقابتی شدن تأمین امنیت منطقه میان ایران و کشورهای تهدید شده از سوی گروههای تکفیری؛
- مدیریت فدرال مناطق هم مرز در کردستان عراق و بلوچستان پاکستان و پیامدهای آن در کشور؛
- برخی دیدگاه‌ها و اندیشه جدایی‌طلبانه زیر تأثیر الگوهای منطقه‌ای از جمله اقلیم کردستان عراق؛
- فعالیت خزنده و ژرف جریانهای مذهبی ـ سیاسی و یارگیری از جوانان سنی مذهب کشور به ویژه در دو دهه اخیر (اخوان‌المسلمین، سلفیت تبلیغی، اصلاحی، جهادی، سلفیت تکفیری و…)؛
- فعالیت گروههای مسلح سیاسی، مذهبی (همچون پژاک، جیش‌العدل، و…)؛
- ظرفیت تسری‌یابی آثار تحولات سوریه، عراق و افغانستان و… به داخل قلمرو جغرافیای انسانی و سیاسی ایران؛
- تعارض‌های رسانهای جریانهای تندرو شیعی و سنی و پیامدهای آن در اهل سنت داخل؛
- راهبردهای کلان و راهکارهای مقابله با داعش
تروریسم بنیادگرای تکفیری، بیشترین تقابل و تضاد را با منافع ملی ج.ا.ا در بطن و متن خود داراست. در مقطع حساس کنونی که جهان اسلام درگیر منازعات طراحی شده از سوی آمریکا، اسرائیل و هم‌پیمانان است، برای جلوگیری از تغییر ژئوپولیتیک تکفیری (موازنه و تغییر در جغرافیای سیاسی منطقه) در منطقه و دور نگهداشتن ج.ا.ا و محور مقاومت از این فتنه خطرناک و فراگیرکه به مثابه شکل‌یابی نوع دیگری تهدیدات علیه جهان اسلام و منطقه است و نیز ایفای نقش استراتژیک در این مقطع زمانی که به فرموده مقام معظم رهبری(دام ظله العالی) ، جهان در یک «پیچ تاریخی» است، راهبردها، سیاست‌ها و برنامه‌های زیر پیشروی جمهوری اسلامی ایران است.
1ـ افشاء سازی اهداف پنهان و آشکار تغییرات در منطقه؛
تبیین اهداف، رویکردها و زوایای پیدا و پنهان آمریکا و هم‌پیمانان در بحران عراق و سوریه و تحولات منطقه می تواند راهبرد کلان ج.ا.ا در حوزه سیاسی، دیپلماسی و رسانهای برای اجرای راه کارهای زیر قرارگیرد.
راهکارها:
- مشروعیت‌زدایی حقوقی و سیاسی از اقدامات مداخله‌گرانه غرب در منطقه؛
- آشکارسازی حمایت غرب از گروههای مسلح و تروریستی درون مرزهای کشورهای دیگر؛
- افشای رویکرد حمایتی کشورهای منطقه (به خصوص عربستان) و استفاده ابزاری آنها از جریانهای تروریستی برای تحقق اهداف سیاسی خود در منطقه؛
- افشای رویکرد آمریکا در آموزش عناصر به اصطلاح معتدل تکفیری در پایگاههای عربستان و…؛
- افشای استانداردهای دوگانه غرب در مورد تفکیک تروریسم در سوریه از تروریسم در عراق؛
- شفاف‌سازی در مورد تاثیر ائتلاف غربی عربی علیه تروریسم؛ این ائتلاف اهداف زیر را دنبال می کند؛
- ائتلاف به دنبال جلوگیری از مقابله مؤثر با داعش است؛
- ائتلاف به دنبال رفع مشکلات آمریکا و رژیم صهیونیستی و ارتجاع عرب در پروژه فشار به سوریه است؛
- ائتلاف به دنبال مشارکت دادن رژیم صهیونیستی در فرآیندهای منطقه ای است؛
- ائتلاف‌سازی ضد داعش، اصولا فاقد ظرفیت و مزیت لازم برای مقابله با تروریسم داعش است؛
- ائتلاف به دنبال ایجاد پوششی برای نقض حقوق بین‌الملل از سوی غرب است؛
- ائتلاف به دنبال تشدید واگرایی‌های منطقه‌ای است؛
- ائتلاف به دنبال جلوگیری از همگرا شدن دولت ها و ملت های منطقه در مقابل داعش است؛
- برخی از اهداف اعلام شده از سوی ائتلاف با ماهیت منافع برخی اعضای آن در تناقض است؛
راهبردها؛
- جلوگیری از تطهیر غرب و برخی کشورهای منطقه در ایجاد و حمایت از تروریسم؛
- روشنگری افکار مسلمانان نسبت به ماهیت ضد اسلامی، تروریستی و فتنه‌گرانه جریانهای افراطی؛ حامیان و هم‌پیمانان آنها، خنثی‌سازی اقدامات و افشای روابط پنهان آنها با بیگانگان با رویکرد تقویت همگرایی، هم‌افزایی کشورها و طوائف اسلامی؛
- برجسته‌سازی نگرانی‌های منطقه‌ای نسبت به اهداف پنهان بازیگران و ائتلاف غربی ـ عربی؛
- برجسته‌سازی منافع اروپا و آمریکا در منطقه و اینکه ائتلاف علیه تکفیر، تأمین کننده منافع کشورهای عربی منطقه نیست؛
- تلاش برای کاهش سطح منازعه از فرقهای (شیعه و سنی) به تروریسم و ضد تروریسم در عرصه تبلیغی و رسانهای؛
- تعامل هدفمند جمهوری اسلامی با بخشی از گروههای مرجع اجتماعی در کشورهای منطقه؛
- تهیه نقشه راهبردی منسجم برای مهار آفندهای تبلیغی جریان تکفیرشامل:
- تبیین بسته سیاسی رسانهای برای مهار عملیات روانی و تهدیدات نرمافزاری داعش در فضای مجازی؛
- آسیب‌شناسی مستمر دیپلماسی رسانهای در حوزه مدیریت پیش‌گیرانه تهدیدات؛
- تقویت زمینه‌های مشترک بین شیعه و سنی و انسجام قومیتی در ایران و جلوگیری از دامن زدن به نقاط افتراق؛
- بهرهگیری مناسب از ظرفیت دانشگاه ها و حوزههای علمیه جهت تولید گفتمان‌های غالب ضد گفتمان داعش؛
- بهرهگیری از ظرفیت و توانمندی‌های درونی اهل سنت خاصه ظرفیت‌های نخبگی برای خنثی‌سازی تبلیغات این جریان؛
2ـ ناکارآمد و غیر مؤثر کردن تغییرات ژئوپولتیکی منطقه
راهکارها:
- برجسته‌سازی تناقضات ساختاری و کارکردی ائتلاف غربی عربی در حمایت از تروریسم و جریان تکفیری؛
- عقبه حمایتی و سلب حمایتهای مادی و معنوی از جریان تکفیری؛
- تحدید توان و محدوده عملیاتی گروههای تکفیری و حل مسأله داعش در خاک عراق و سوریه؛
- بازخوانی ائتلاف‌سازی‌های گذشته غرب و ناکامی‌های آنها در تغییرات ژئوپولیتیکی؛
- ژئوپولتیک تکفیری به معنی ضعف راهبرد منطقه‌ای مشخص از سوی آمریکا است؛
- به چالش کشیدن مسأله فرماندهی ائتلاف غربی ـ عربی و فرصت‌سازی از آن در هر دو فرض:
- درگیری واقعی ائتلاف با داعش؛
- درگیری غیرواقعی ائتلاف با داعش؛
- بی‌اثر/ خنثی‌سازی کارکرد تغییر ژئوپولتیک تکفیری بر توان عملیاتی و میدانی منطقه‌ای جبهه مقاومت ؛
- حمایت و پشتیبانی از دولت‌های عراق، سوریه برای توانمند‌سازی و مقاوم‌سازی نظام سیاسی این کشورها در برابر تهدیدات جریانهای تکفیری ـ تروریستی؛
- جلوگیری از فرسایشی شدن جنگ در عراق و سوریه؛
3ـ مصونیت‌سازی امنیتی جمهوری اسلامی ایران (مدیریت صحنه و میدان)
راهکارها:
- تمرکز مسئولیت مدیریت عالی جریان سلفی ـ تکفیری و تدوین برنامه و تعیین ماموریت بخش‌های مختلف سیاسی، فرهنگی، اطلاعاتی ـ امنیتی، نظامی، انتظامی؛
- تقویت و تحکیم ظرفیت‌های اطلاعاتی ـ امنیتی در مرزهای کشور، تبادل و همکاری‌های اطلاعاتی با کشورهای همسایه؛
- تبیین نظام جامع فرهنگی مقابله با نفوذ تفکرات گروه تروریستی تکفیری ـ داعش در بین مردم به ویژه در مناطق سنی‌نشین و کردنشین ایران؛
- جلوگیری از انتقال فیزیک درگیری‌ها به داخل ج.ا.ا؛
- سازماندهی بسیج مردمی، آموزش، پشتیبانی در سوریه و عراق، تقویت ارائه خدمات مستشاری نظامی و آموزشی؛
- تلاش برای وحدت و همگرایی هر چه بیشتر بین اهل سنت و شیعه در داخل و خارج کشور؛
- صیانت از اتباع خود و جلوگیری از حضور و آلودگی آنان به منازعات و تنش‌ها؛
- پیشگیری از همگرایی ایدئولوژیک و همراهی عملیاتی گروهها با گروه های تروریستی تکفیری ـ داعش و تلاش برای ریزش داخلی؛
- توجه خاص به مناطق مرزی و تقویت تعاملات با افراد با نفوذ منطقه جهت رفع تنش‌های اجتماعی و سیاسی مربوط؛
- تقویت تعاملات و امنیتی نکردن ارتباطات با اهل سنت داخل و پرهیز از تنش‌های اجتماعی و سیاسی؛
- تلاش برای ایجاد جبهه مشترک با علما و نخبگان اهل تسنن در ساختارهای سیاسی، فرهنگی، اجتماعی، به منظور روشنگری افکار عمومی نسبت به پدیده واگرایی در گروههای تکفیری؛
- بهرهگیری از ظرفیت‌های قانونی برای تقویت هم‌گرایی‌ها در بخش اقوام و مذاهب کشور؛
- توجیه مستمر حوزه و دانشگاه، نخبگان، گروه های مرجع، مراجع و شخصیت‌های دینی اعم از شیعه و اهل سنت نسبت به وضع امنیتی کشور و شرایط منطقه.
- هدایت هوشمندانه رسانه‌ها و ظرفیت‌های اجتماعی و فرهنگی برای تقویت انسجام ملی و پیشگیری از هر نوع اقدامات تفرقه‌انگیز مذهبی و طایفه‌ای به ویژه در داخل کشور.