مقدمه:
اصل ششم قانون اساسی بر این مهم تأکید دارد که: در جمهوری اسلامی ایران امور کشور باید به اتکاء آراء عمومی اداره شود از راه انتخابات… به استناد بند 8 اصل سوم قانون اساسی دولت موظف است همه امکانات خود را برای مشارکت عامه مردم در تعیین سرنوشت سیاسی،اقتصادی اجتماعی و فرهنگی خویش به کار برد.
جمهوریت نظام در کنار اسلامی بودن آن و اتکاء به آراء عمومی در نظام اسلامی آن‌قدر اهمیت دارد که در اصل 177 از جمله موارد غیر قابل بازنگری ذکر شده است. در انتهای اصل 177 قانون اساسی که مربوط به بازنگری قانون اساسی است، آمده است «…جمهوری بودن حکومت و ولایت امر و امامت امت و نیز اداره امور کشور با اتکاء به آراء عمومی و دین و مذهب رسمی کشور تغییر ناپذیر است»
نظام جمهوری اسلامی بر مبنای دو رکن جمهوریت و اسلامیت تشکیل شده است. انتخابات و تشکیل مجلس با رأی حداکثری، مظهر و نماد مردم‌سالاری و جمهوریت نظام است. مشارکت مردم در انتخابات ساخت درونی قدرت نظام را تقویت و توان بازدارندگی کشور در برابر تهدیدات دشمنان را افزایش می دهد. متأسفانه در سالهای اخیر بخش قابل توجهی از مردم بنا به دلایلی از مشارکت در انتخابات خودداری کرده‌اند.
مقام معظم رهبری به کرات در باره اهمیت مشارکت مردم در انتخابات صحبت فرموده اند و در اوایل سال جاری نیز در دیدار مسئولان نظام فرمودند:” … اگر می‌خواهید جلوی فشار دشمن گرفته بشود، باید قوی بشویم. یکی از ابزارهای مهمّ قوّتِ کشور، همین انتخابات است. مسئولانی که مرتبط هستند از همین حالا ــ البتّه می‌دانم که دنبال کرده‌اند ــ راهبرد مشارکت را، راهبرد امنیّت انتخابات را، راهبرد سلامت انتخابات را، راهبرد رقابت انتخابات را مشخّص کنند؛ انتخابات خوبِ سالمِ با مشارکت بالایی ان‌شاء‌الله در آخر سال داشته باشیم (15/1/1402)”
تحقق حضور پرشور و حد اکثری مردم در انتخابات به عنوان یک اصل غیر قابل خدشه و کاهش مشارکت در انتخابات مسأله مهمی است که در این گزارش مورد توجه قرار گرفته و تلاش می شود به سئوالات زیر پاسخ درخور و شایسته داده شود و بستر ها، قالب ها، ابزار و برنامه ها و شیوه های مناسب جلب مشارکت مردم در انتخابات شناسایی و معرفی شوند.
در بررسی موانع مشارکت حداکثری، یافتن پاسخ‌های مناسب برای سه سئوال زیر کارگشاست.
- موانع مشارکت مردم در انتخابات کدامند؟
- علل و عوامل کاهش مشارکت مردم در انتخابات کدامند؟
- چگونه می توان به مشارکت حداکثری دست یافت؟
1- موانع مشارکت حد اکثری در انتخابات
- موانع ساختاری و نیز علل و عوامل سیاسی، اجتماعی، فرهنگی ، اقتصادی، قانونی و مدیریتی از جمله مواردی هستند که درکاهش تمایل مردم به مشارکت در انتخابات مؤثر می باشند که رفع اینگونه موانع مستلزم طراحی و پیاده سازی برنامه های درازمدت است و فعلا باید از آن ها عبور کنیم.
- مانع دیگر نظام انتخاباتی کشور است که بخش هایی از آن از نظام های مبتنی بر دموکراسی غربی و بومی سازی نشده. این در شرایطی است که هم اکنون در بسیاری از کشور های غربی نوعی سرخوردگی و واگرایی به ویژه در نسل جوان نسبت به دموکراسی غربی و نظام انتخاباتی آن ها ایجاد شده است (1)
- مشارکت در انتخابات2019 کشور فرانسه نشان دهنده این واقعیت است. دراین صورت کپی برداری از اینگونه نظام های نا موفق یا هرگونه اقدامی با شیوه های شکست خورده دموکراسی غربی مشارکت را نه تنها افزایش نمی دهد بلکه باعث کاهش مشارکت نیز خواهد شد مگر اینکه نظام انتخاباتی و شیوه های تبلیغات و… بومی سازی شوند. این مانع هم نیازمند اتخاذ تدابیر بلندمدت است و رفع آن برای انتخابات پیش رو امکان پذیر نیست.
- مانع دیگر، گرو های قدرت هستند که تمایل دارند در قدرت باقی بمانند. این گروه ها و وابستگان سیاسی و منفعت طلب آن ها، یک مانع بزرگ بر سر راه مشارکت مردم هستند چون مشارکت را به ضرر حفظ قدرت خود می دانند. این ها تلاش می کنند زمینه های رقابت را محدود کنند
شواهد و قرائن نشان می دهد برخی از گروه های ذی‌نفوذ قائل به مشارکت نیستند. این دسته تمایل دارند انتخابات با مشارکت حد اقلی و آرای کم، برگزار شود. چون تصور می‌کنند در این صورت امکان باقی ماندن‌شان بر مسند قدرت بیشتر است. مطرح شدن طرح اکتفا به رقابت درون جریانی در انتخابات پیش رو، مؤید خواست و نظر این طیف در محدود کردن دایره رقابت است. بدیهی است که؛ رقابت درون جریانی نه تنها رقابت واقعی که برانگزاننده مردم و افزایش دهنده مشارکت باشد محسوب نمی‌شود بلکه اثرات منفی قابل توجهی را نیز برجای می‌گذارد زیرا رقابت در انتخابات موقعی معنا و مفهوم دارد که دو یا چند گروه، حزب و جریان فکری، برنامه‌های متفاوتی برای اداره امور مردم ارائه کنند و مردم با توجه به تفاوت‌ها و مزیت‌های برنامه‌های هر حزب و جریان از میان افراد معرفی شده از سوی آنها که نماد آن جریان و حزب محسوب می‌شوند دست به انتخاب بزنند. ولی اگر همه داوطلبان منتسب به یک جریان باشند و برنامه و رویه آنها برای اداره امور مردم یکی باشد رقابت معنا و مفهوم ندارد مگر اینکه این افراد صرفا برای کسب قدرت، شهرت و ثروت و یا مسائلی از این قبیل با هم رقابت کنند که پدیده بسیار ناپسند و ناسازگار با ارزش های انقلاب اسلامی است، ضمن اینکه ممکن است حتی تکلیف‌مداران را هم برای حضور در پای صندوق‌های اخذ رأی مردد کرده و موجب کاهش مشارکت شود.
رفع این موانع امکان پذیر است مشروط بر اینکه این داعیان، از مطالبات حد اکثری به نفع مشارکت عدول کنند و خود را پیروز بدون رقیب در انتخابات ندانند حتی اگر مشارکت حداکثری را مساوی با شکست خود در مقابل رقبای جدید ارزیابی می کنند به خاطر تحقق منویات ولی امر مسلمین، و حفظ منافع ملی و امنیت ملی این شکست را باجان و دل پذیرا باشند.
2- علل و عوامل مؤثر بر کاهش مشارکت مردم در انتخابات
- تشدید مشکلات اقتصادی و کاهش سطح رفاه عمومی: ناکارآمدی مجلس در حل مشکلات، وجود فقر و فساد و تبعیض، تعمیق اختلافات سیاسی و افشاگری های مخرب، ابهام آفرینی در سلامت انتخابات، غیر رقابتی بودن انتخابات، ضعف در اطلاع رسانی صحیح به موقع وشفاف، کاهش ضریب صداقت در مواجهه با مردم و پاسخگویی به آن ها (نبود صداقت در حرف و عمل)، سختگیری های بی مورد فرهنگی اجتماعی، فشار های خارج از ضابطه دستگاه های مجری قوانین ، جابجا شدن خادم و مخدوم (همه سازو کار ها و ساختار ها ایجاد شده اند که به مردم خدمت کنند اما اکنون این ساختار ها و متولیان و کارمندان آن ها هستند که طلبکار مردم شده و به جای خدمت به مردم برای آن ها زحمت ایجاد می کنند) و … از جمله عوامل مؤثر در ایجاد یأس و نا امیدی و نارضایتی مردم و کاهش مشارکت ارزیابی می شوند.
- کاهش شور و نشاط انتخاباتی: برخلاف ادوار قبلی که از یکسال مانده به انتخابات شور و نشاط انتخاباتی ایجاد می شد و مردم به نوعی ابراز نظر می کردند و جناح ها و گروه های سیاسی، صنفی، شخصیت ها، ائمه جمعه و جماعات، رسانه های صوتی و تصویری و مکتوب و… در گرم کردن تنور انتخابات فعال می شدند، اما تاکنون که کم تر از سه ماه به برگزاری انتخابات مانده، جامعه حال و هوای انتخاباتی پیدانکرده و فضای کشورانتخاباتی نیست. فضا سازی و تعیین جهت گیری انتخابات و طراحی شعارهای متناسب با شرایط کشور و مطالبات مردم، حد اقل چیزی است که می تواند به ایجاد شور و نشاط انتخاباتی کمک کند.
- بی توجهی به مطالبات مردم؛ توجه به مطالبات مردم و پیش بینی راه کارهایی هرچند حد اقلی در شرایط کنونی ضروری است. در زیر به چند نمونه از مطالبات مردمی اشاره می شود.
- تغییر در نحوه اداره امور کشور؛ متأسفانه در طول سالیان گذشته و به دلیل برخی سوء مدیریت ها و سوء استفاده ها از آرای مردم و نیز القائات دشمنان نظام، یک احساس منفی نسبت به سلامت انتخابات و نقش مجلس در اذهان و پندار بخشی از مردم ایجاد شده است. پس فراهم شدن شرایطی که فضای ذهنی مردم را تغییر دهد و نسبت به انتخابات نگاه مثبت پیدا کنند ضرورتی اجتناب ناپذیر و در عین حال در فاصله زمانی تا انتخابات نا ممکن نیست و بلکه تاحد قابل توجهی دست یافتنی است. در این صورت این احساس تقویت می شود که تغییرات مورد انتظارشان در نحوه اداره امور مردم با رأی خود مردم امکان پذیر است.
- رفاه و آسایش و رفع دغدغه های یک زندگی شرافتمندانه؛ بدیهی است که اقدامات اساسی ضد تورمی و حل مشکلات اقتصادی و تأمین مسکن و حل مشکل اشتغال و امثال این ها چیزی نیست که حتی در یک برنامه 5ساله هم قابل حل باشد ولی حد اقل کاری که مردم را آرام می کند این است که جلوی بی نظمی و بی انضباطی در تأمین کالاهای اساسی مورد نیاز و افزایش بی رویه و بی منطق قیمت مایحتاج عمومی مردم که باسیاستگذاری های نادرست متولیان امور و سوء استفاده شرکت های دولتی و شبه دولتی و به تبع آن ها بخش خصوصی ایجاد می شود گرفته شود.
- کاهش برخی محدودیت ها و سختگیری های اجتماعی؛ در این رابطه صرفا به ذکر آیه شریفه قران کریم بسنده می کنم. “لنت لهم لو کنت فظا غلیظ القلب لانفضوا من حولک”
- تغییر گروه های مرجع؛ گروه های مرجع سیاسی تأثیر گذاری زیادی بر تعیین جهت گیری مردم در انتخابات و حضور آن ها در پای صندوق های رأی دارند در سالهای اول انقلاب اسلامی مراجع تقلید و علمای دین و روحانیت، مرجع بی چون و چرای مردم در جهت گیری های سیاسی و مشارکت در انتخابات بودند. علما بیانیه صادر می کردند و از مرم برای مشارکت در انتخابات دعوت به عمل می آوردند و قاطبه مردم هم اجابت می کردند. بعد ها این جایگاه در نزد مردم تضعیف شد و گروهای دیگر از جمله اساتید دانشگاه ،فرهنگیان، ورزشکاران و اکنون هنر پیشه ها، بلاگر ها و… به عنوان مرجع سیاسی مطرح شدند که برخی از آنها با نظام زاویه دارند. در نتیجه در کاهش مشارکت بسیار اثر گذار هستند.
3- بستر ها و قالب های مؤثر جلب مشارکت
- بستر ها
- بستر مذهب: باور های دینی مردم را نباید نادیده گرفت یا کم اثر فرض کرد. قاطبه ملت ایران مسلمان ، شیعه و با درجات متفاوتی پایبند به اصول و باید ها و نباید های دین هستند. تبیین دقیق و مؤثر جایگاه نظام و انتخابات در دین اسلام، در بازتولید نگاه مردم به نظام، بسیار مؤثر و تعیین کننده است.
- بستر ملیت و هویت: توجه به ملیت ، هویت ایرانی ، غرور ملی و غیرت ایرانی و استفاده از این ظرفیت بی بدیل، گمشده امروز نظام است. در ایران اسلامی تأکید بر اسلام بدون ایران و نفی هویت و ملیت ایرانی و یا تأکید برایران و ایرانی گری منهای اسلام، حرکت در بیراهه است. با محوریت ایران اسلامی تهییج و تحریک غرور ملی مذهبی و پایداری برای پاسداشت ارزش ها و هنجار ها، امکان پذیر می گردد.
- بستر وحدت: ترویج و تحکیم وحدت، حول قانون اساسی به عنوان میثاق ملی در بین همه مردم ، ادیان رسمی کشور و احزاب و گروه ها، برای پاسداری از کشور و نظام.
- بستر رقابت: ایجاد فضای رقابتی توسط مسئولان کشور و انتخابات از یک سو و ارائه برنامه های متفاوت رقابت آمیز برای اداره امور کشور توسط احزاب و داوطلبان، از سوی دیگر، یکی از مؤثر ترین بستر های جلب مشارکت در انتخابات است.
- بستر نهادهای اجتماعی و خانواده: متولیان امور برای جلب مشارکت حد اکثری در انتخابات باید تا جایی که امکان دارد در جهت افزایش تعلقات اجتماعی مردم با برنامه ها و فعالیت های هدفمند تلاش کنند. کالاها و خدماتی را تولید و توزیع کند که مردم را در یک نظام باور داشت دینی و ملی مسئول و متعهد کند و انگیزه آن ها برای حفظ ارزش ها و پشتیبانی از هنجار ها باز تولید گردد. نظام خانواده، نظام تعلیم و تربیت، نظام اقتصادی، دولت و مذهب پنج نهاد اصلی اجتماعی هستند که در بستر این نهادها امکان باز تولید اعتماد و ایحاد همبستگی و جلب مشارکت مردم میسر می گردد.
- بستر فضای سایبری: منازعه در فضای سایبری بخشی از یک تقلای بزرگتر برای رسیدن به قدرت و برتری شناختی است. اینترنت و هوش مصنوعی ابعاد اصلی این منازعه را بوجود می آورند. حکمرانی اینترنتی به سرعت به یکی از مهمترین مسائل ژئوپولیتیکی دوران معاصر تبدیل شده و تمامی حوزه ها را تحت تأثیر قرار داده است، از جمله به تأثیر بر آزادی های مدنی و گفتمان سیاسی در انتخابات باید اشاره کرد.
- بستر اقتصاد و رفاه عمومی: یکی از مهمترین مطالبات مردم رفع مشکلات اقتصادی و افزایش سطح رفاه عمومی و تأمین اجتماعی است. تورم بیش از 45 درصدی در کشور(در شهریور 1402 تورم نقطه به نقطه خوراکی ها 4/37درصد بوده است) به ویژه در زیرگروه کالاهای اساسی، خوراکی و آشامیدنی (گروه گوشت با افزایش 1/87 درصدی بیشترین افزایش قیمت را داشته است) نارضایتی شدیدی را در بین مردم ایجاد کرده است. شفاف سازی و پاسخگویی به مردم و جلوگیری از هرج و مرج در بازار تأمین و توزیع مایحتاج عمومی با استقرار نظام ارزیابی و پایش مستمر و اصلاح سیاست های رفاهی و تأمین اجتماعی با مشارکت مردم در انتخابات رابطه مستقیم دارد.
- قالب ها
- قالب هنر: فیلم، تآتر،موسیقی، سریال، عکس، نقاشی و…
- قالب تبلیغ: گفتگو، مناظره، سخنرانی، تفسیر، تحلیل، اطلاع رسانی و… مبلغ باید خوب بفهمد و خوب بفهماند
- قالب شعائر مذهبی، هیئت های مذهبی
- قالب ورزش: استفاده از ظرفیت ورزش های پر طرفدار مثل فوتبال، والیبال، کشتی و…
- قالب علم و اندیشه: گفتگوهای علمی، مقالات علمی، یاداشت های کوتاه و مستند، ظرفیت های حوزه و دانشگاه و پژوهشگاه ها و اندیشکده ها
- قالب ایام ملی و مذهبی: اعیاد ملی و مذهبی، ایام عزاداری و…
- قالب برنامه های انتخاباتی: برنامه های قوی و قابل اجرا و امید وار کننده احزاب، ائتلاف ها و داوطلبان نمایندگی مجلس
- قالب رسانه:(صوتی،تصویری،مکتوب و مجازی و…)
- قالب آموزش و آگاهی بخشی
کنترل حواشی
متأسفانه برخی از سازمان ها و نهاد ها و دست اندرکاران کشور، نه تنها برای خود و سازمان و نهاد تحت امر خود مأموریت مشارکت افزایی در انتخابات تعریف نکرده اند بلکه دانسته یا ندانسته با مأموریت تعریف شده یا بدون مأموریت، حاشیه هایی ایجاد می کنند که منتج به نارضایتی و نا امیدی مردم و دوری آن ها از صندوق های اخذ رأی می شود. جلوگیری از حاشیه سازی در آستانه انتخابات از جمله در موارد زیر ضروری است.
- جلوگیری از افشای بی موقع برخی اختلاس ها مثل جریان چای دبش
- جلوگیری از برخی گفتارهای نا امید کننده یا تحریک آمیز و… توسط صاحب منصبان و صاحبان تریبون
- جلوگیری از دخالت کسانی که ممنوعیت دخالت در امور سیاسی دارند در انتخابات
- خود داری نیروی انتظامی از توقیف خودروهای مردم و پرهیز از انتقال بیمورد آنها به پارگینگ و ایجاد سرگردانی و نارضایتی سرنشینان خودروها، به بهانه بی حجابی سرنشینان خودروها بر مبنای گزارش گیری از دوربین ها، (مشاهدات عینی هر روزه) درحالیکه افراد بی حجاب بدون هرگونه مانعی در خیابان ها و اماکن عمومی رفت و آمد می کنند.
- جلوگیری از فشار های سازمان امور مالیاتی، اماکن، تأمین اجتماعی و …بر صاحبان کسب و کار
- خود داری قوه قضائیه از اطلاع رسانی و یا اجرای برخی از احکام تنش زا به ویژه احکام اعدام، تا پایان انتخابات
پیشنهاد:
الف: عدول برخی گروه ها از تمامیت خواهی و اکتفا به سهمی به اندازه وزن خود در جریان رقابت انتخاباتی: برای تحقق مشارکت حداکثری و حفظ منافع ملی، این گروه ها باید متقاعد شوند که از مطالبات حداکثری به نفع مشارکت صرف نظر کند، حتی اگر منجر به از دست دادن تعدادی از کرسی های مجلس شود. بدین منظور و برای شکل گیری رقابت حداقلی و محقق شدن مشارکت قابل قبول، دو اقدام زیر یکی از سوی جریان سیاسی و دیگری توسط دست اندر کاران انتخابات، ضروری است :
- گروههای سیاسی همسو باهم ائتلاف کنند، از تخریب هم پرهیز و طرفداران خود را برای رقابت با داوطلبانی از گرو ه های رقیب با برنامه متفاوت برای اداره کشور، به طور متمرکز پای صندوق های اخذ رأی بیاورند.
- دست اندرکاران انتخابات زمینه فعالیت و رقابت انتخاباتی برای همه گروه ها (اصولگرایان، مستقلین، اعتدال گرایان، کارگزاران و…) و همه اشخاصی که حاضر به فعالیت در چارچوب نظام هستند را فراهم کنند به آن ها اجازه دهند با ارائه برنامه های خود برای اداره کشور با رقیب مستقر در قدرت رقابت کنند.
ب: قانع کردن افرادی که هنوز تصمیم به مشارکت نگرفته اند و نیز، بخشی از افرادی که احتمال مشارکتشان کم است و یا حتی کسانیکه قصد مشارکت ندارند. برای دستیابی به این هدف راهکار های زیر متصور است.
- تشکیل و سازماندهی گروه های مستقل از جریانات سیاسی و حتی مستقل از حاکمیت درچارچوب بستر ها و قالب های بر شمرده شده در این گزارش، درگستره کل کشور با طرح های عملیاتی و استفاده از شیوه های نوین و ابزار های متناسب با آن، برای اقناع افکار عمومی، بدون جهت گیری خاص و صرفا برای افزایش مشارکت در انتخابات.
- اطلاع رسانی شفاف در خصوص علل بروز مشکلات اقتصادی و تأثیر منفی آن بر سفره مردم
- رفع ابهامات از سلامت انتخابات
- عملیات روانی پیش دستانه و فضا سازی مثبت در بین مردم
- طراحی و تبلیغ شعارهای دست یافتنی و ایجاد امید و انتظار برای حل مشکلات.
ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ
(1) آمار و ارقام مشارکت در انتخابات2019 کشور فرانسه :
- 41 درصد افراد واجد شرایط در سنین 18 تا 24 سال رأی ندادند
- 38 درصد واجدین شرایط در سنین25 تا34 سال رأی ندادند
- 35 درصد واجدین شرایط در سنین 35 تا 49 سال مشارکت نکردند
- 20 درصد افراد واجد شرایط در سنین 60 تا 69 سال رأی نداده اند( سایت(riends of Europe )