مقدمه:
همراه با توسعه کمی و کیفی فضای سایبری،شبکه های اجتماعی در کشور با کاربردی چندوجهی رشد قابل ملاحظه ای داشته اند. هم ظرفیتی برای تبادل اخبار و اطلاعات و هم سرگرمی و سپری کردن اوقات فراغت و هم محلی برای کسب و کار شده است و در این میان از کارکرد رسانه ای فوق العاده‌ای برخوردار شده اند و تعداد زیادی از این رسانه های اجتماعی که عمدتا خدمات و نرم افزارهای اینترنتی آن منشا خارجی دارد در کشور فعال هستند.
با توجه به تجربه انتخابات های گذشته،این ظرفیت بویژه شبکه تلگرام در کنار سایر رسانه و شبکه های اجتماعی در رقابت های انتخاباتی ریاست جمهوری دوازدهم نیز نقش اثرگذار و ویژه‌ای بر جای خواهند گذاشت و می توان گفت انتخابات اردیبهشت ماه،انتخابات هیبریدی (ترکیبی) خواهد بود.
این گزارش با نگاهی به وضعیت حوزه سایبری و شبکه های اجتماعی در کشور، فرصت ها و تهدیداتِ فضای مجازی در انتخاباتِ پیش رو را مورد بررسی قرار می دهد.
وضعیت حوزه سایبری و شبکه های اجتماعی
بخش قابل توجهی از خدمات و نرم‌افزارهای اینترنتی مورد استفاده کاربران ایرانی عمدتاً خارجی و محصول آمریکا بوده و مابقی تولید چین، روسیه، کره، رژیم‌صهیونیستی و … است.
در دنیا بیش از 160 نرم‌افزار ارتباطی موبایل محور و 200 شبکه اجتماعی وب محور وجود دارد که تعداد زیادی از آنها در کشور در حال بهره‌برداری است.
فیس‌بوک، توئیتر، گوگل ( موتور جستجو ، جی‌میل، گوگل‌پلاس، یوتیوب) ویکی‌پدیا، تلگرام، اسکایپ، اینستاگرام، لاین، واتز‌اَپ، وایبر ، سیگنال، پینترست و چند سرویس دیگر از عمده نرم‌افزارهای مورد استفاده کاربران ایرانی است.
همانگونه که ملاحظه شد هیچ نرم‌افزار ایرانی در فهرست نرم‌افزارهای پرکاربرد ایرانیان دیده نمی‌شود.
سرویس های داخلی راه اندازی شده راهبرد مشخصی برای جذب کاربران ایرانی ندارند، ونمی توانند با نمونه‌های خارجی رقابت کنند.
وضعیت حمایت از نرم‌افزارهای داخلی از سوی دستگاههای دولتی مبهم و نیز راه‌اندازی شبکه ملی اطلاعات در پرده‌ای از ابهام باقی مانده است.و طرح شبکه حول سرویس‌های دولت الکترونیک شکل گرفته است. این در حالی است که نرم افزارهای شرکت های داخلی برای ورود به بازار داخل با سد دریافت انواع مجوزها روبرو هستند، نرم افزارهای خارجی بدون هیچ مجوز و تعهدی در فضای سایبری کشور جولان میدهند.
هم اکنون فیلترشکن‌ها و VPN ها جهت بهره برداری عموم کاربران در دسترس هستند و فیلترینگ کشور را دور می زنند. اپلیکیشن ها نقش ویژه ای در عبور از فیلترینگ ایفا کرده و سرویس های جدید عمدتاً بر این مبنا پایه ریزی میگردند.و عمده کاربران و ارتباطات آنها از داخل و خارج کشور بر بستر سرویس های فیلتر نشده مانند تلگرام و اینستاگرام است.
درشرایط جدید، فضای مجازی:
- در همه ابعاد زندگی نفوذ کرده است.
- درابعادکمی و کیفی توسعه یافته است.
- سن کاربران کاهش پیدا کرده است.
- بهره گیری از تلفن همراه هوشمند رو به افزایش است.
- ضریب نفوذ دشمن افزایش واشراف امنیتی و اقدامات مقابله ای پیچیده وسخت شده است.
- شبکه ها ورسانه های اجتماعی به رسمیت شناخته شده است.
- از موثرترین شبکه‌های اجتماعی موبایل محور که اکنون بیشترین کاربرد را در جامعه ایران دارند، می توان به طور مشخص از تلگرام و اینستاگرام نام برد؛
- هم‌اکنون شبکه اجتماعی تلگرام بیش از 30 میلیون کاربر ایرانی دارد و این بدین معناست که تلگرام اکنون بزرگ‌ترین جامعه مجازی است که ایرانی‌ها در آن حضور دارند.
- درحالی‌که روزنامه‌ها چند هزار نسخه تیراژ دارند، برخی کانال‌های خبری در تلگرام بیش از یک میلیون عضو دارند.
- حالا به جای جلسات انتخاباتی که تعداد زیادی از مردم در آنها اجتماع می‌کردند کانال‌ها و سوپرگروه‌های تلگرامی، در انتخابات ایفای نقش می‌کنند و در رای مردم تاثیر می‌گذارند.
- تغییر نسل‌ها، فراگیر شدن موبایل‌ها،تکثر رسانه‌ای ،تحولات رفتاری در جامعه،انتخابات آینده را به انتخاباتی متفاوت از دوره‌های گذشته تبدیل می‌کند.
- تلگرام هرچند مرجع اصلی تولید محتوی موثر و جریان ساز نیست، اما در انتشار گسترده اخبار ابزار بسیار کار آمد و موثری است.
باید توجه داشت گستردگی تعداد کاربران تلگرام هرچند فرصت تبلیغاتی و ارتباطی بوجود می‌آورد اما تلگرام یک رسانه یا شبکه تمام عیار اجتماعی نیست و بصورت ذاتی یک پیام‌رسان است و درعمل تاثیرگذاری کانال‌های تلگرام به نسبت تعداد اعضایشان بسیار محدود می‌شود. است.
فرصت ها وتهدیدات
- باافزایش سرعت اینترنت بر روی تلفن همراه،پیام رسان هاو نرم افزارهای کاربردی از نیمه دوم سال ۹۳ اپراتورهای تلفن همراه اقدام به ارائه سرویس های جدید نمودند.
- تعداد کاربران تلفن‌های هوشمند تا بهار سال ۹۴ به بیست میلیون نفر رسید و با همین رشد تا پایان سال جاری از پنجاه میلیون نفر عبور خواهد کرد .
نگاهی به وضعیت جمعیت واجد شرایط رای دادن در انتخابات ریاست جمهوری دراردیبهشت سال 96. اگر فرض شود که ۹۰٪ از ۴۰ میلیون دارنده تلفن هوشمند افراد بالای ۱۸ سال هستند و با وجود دسترسی بیش از پنجاه میلیون ایرانی به اینترنت -خانگی یا موبایل- انتخاباتی را پیش روی داریم که با تخمینی واقع‌بینانه ۷۰ تا ۷۵ درصد رای‌دهندگانش کاربر اینترنت و حدود ۶۵٪ از رای‌دهندگان دارنده تلفن‌های هوشمند هستند.
- اپراتورهای تلفن همراه با ارائه نسل چهارم اینترنت به کاربران تجربه جدیدی در استفاده از اینترنت را به ایران آورده اند. سرعت بالا در این تکنولوژی موجبات شکل گیری مسائل نوپدیدی در عرصه های مختلف اداره جامعه است.
- ارائه دهندگان خدمات دسترسی و اپراتورها طی رقابتی بی‌پایان با ارائه خدمات متفاوت و جذاب، گوی سبقت از یکدیگر می ربایند و در این میان در رقابت میان توسعه و ایمنی و امنیت برنده همیشگی توسعه بی‌ضابطه است.
- برای برخی کاندیداها دنیای مجازی فرصتی است تا اقداماتی که نمی توانند در خیابان (و دیگر رسانه ها) صورت دهند به اینترنت بکشانند و با هر نام و نشانی برای تبلیغ خود استفاده کنند. بسیار آسان هم می توانند از زیر بار مسئولیت این صفحه-ها فرار کنند و آن را به افرادی غیر از خود منتسب نمایند.
- آفت تبلیغات زودهنگام اگر چه مسبوق به سابقه است و سالها و دوره‌های قبل هم وجود داشته است اما عرصه فضای مجازی، مجالی برای تشدید این رفتار فراقانونی شده است و حجم اصلی این تخلف‌ها نیز درچنین فضاهایی درحال رخ دادن است.
- شبهه افکنی نسبت به سلامت انتخابات ، القاي تقلب،اتهام زني به ساختار انتخابات ، مهندسي انتخابات
- القاء فرو کاست نشاط جریانهای سیاسی برای کاهش مشارکت عمومی
- دامن زدن به اختلافات قومی ، تحرکات قومیتی و تجزیه طلبانه با راه اندازی سایت ها و سرویس های اینترنتی منطقه ای
- تشدید تنازعات داخلی و بین جناحی و ایجاد اختلاف و چند دستگی وتشدید نارضایتی های عمومی
- دو و چند قطبی سازی فضای جامعه و فضای رسانه ای با استفاده از بسترهای موجود و ممکن در فضای مجازی
- نقض حریم خصوصی کاندیداها و پروژه های تخریبی و انحرافی برای جریانها و نامزدهای انتخاباتی
افزایش موج جرائم سایبری نظیر جعل هویت ، افشاگری و …
- تهاجم برنامه ریزی شده علیه دستگاههای نظارتی و امنیتی به منظور تضعیف نقش آنها
- افشا و انتشار اسرار نظام
- ترغیب و تحریک جنبش های دانشجویی و تشکل های صنفی
- افزایش میزان آموزش های شهروند خبرنگاری
- افزایش بسیار بالای حجم اخبار و گردش خبر ( نشر و بازنشر ) به منظور عدم امکان تعیین وثوق خبری و معلق نگاه داشتن مخاطبان ومشغول سازی نهادهای امنیتی
- مرجع سازی برای دریافت کانالیزه شده اخبار انتخاباتی
جمع بندی:
نگاه به اتفاقات مهم اخیر جهان از جمله کودتای ترکیه و انتخابات آمریکا گویای آغازی بر پایان عصر رسانه های سنتی و نقش آفرینی ویژه رسانه های اجتماعی مجازی است . اما به عنوان دوران گذار آنچه شاهد آن هستیم بهره گیری ترکیبی از رسانه های سنتی و نوین از یکسو و ترکیب بین انواع رسانه های اجتماعی از سوی دیگر است .
در این میان در هر ترکیبی یک پای اصلی ماجرا ویدئو و پخش آنلاین ویدئوییست .
آمارهای منتشر شده نشان می دهد که ظرفیت پهنای باند اینترنت بین الملل به ۶۴۳ گیگابیت برثانیه تا پایان شهریورماه رسیده وظرفیت شبکه اینترنت داخلی (IP داخلی) به ۴ هزار گیگابیت بر ثانیه رسیده است.همه رسانه های تصویری ،نوشتاری وشنیداری وشبکه های اجتماعی بویژه شبکه موبایل پایه باانواع شیوه هادر تبلیغات انتخاباتی بکارگرفته خواهند شد.
ظرفیت شبکه های اجتماعی ،کانال ها وگروه های تلگرامی و…قطعادرانتخابات پیش رودراردیبهشت ماه فعالتر خواهند بود .تجربه ای که در انتخابات سال 88 وسال 92 نیزهرچند متفاوت بکار گرفته شده است.لذا ضرورت داردبادرک شرایط جدید ، رصد و اطلاع رسانی، جلوگیری از پدیده غافلگیری ، مدیریت رسانه های اجتماعی، مقابله جدی با جرائم سایبری ، مدیریت و ساماندهی VPN ها ، امن سازی سامانه های فضای مجازی کشور می توان فرصت ها وظرفیت های فضای مجازی رابرای انتخابات بامشارکت بالا به خدمت گرفت وباتهدیدات احتمالی آن مقابله وآسیب های آن راکاهش داد.
گروه مطالعات فضای مجازی از مؤسسۀ مطالعات راهبردی فرهیختگان