دکتر حسین عصاریان نژاد
دانشیار و عضو هیئت علمی
مقدمه ای بر تدوین نظام جامع نشاط ملی و رویکردهای سرور و انبساط در جامعه اسلامی
مقدمه
خداوند متعال می فرماید: «ولا تهنوا و لا تحزنوا و أنتم الاعلون ان کنتم مومنین»؛ از منظر نگاه اسلامی حزن و اندوه مانع از حرکت به سمت برتری بخشیدن اهداف و جامعه دینی و الهی اسلام می شود و سرمایه نظام اجتماعی اسلام را به تحلیل می برد در حالی که سرمایه اجتماعی به عنوان مهم ترین عامل در ایجاد رفاه، توسعه امید، احساس تعلق اجتماعی و مولفه ای مهم در فراهم سازی تعاملات مطلوب، گسترش اعتماد و برخورداری از رضایت در روابط اجتماعی و تحکیم درونی قدرت ملی است. بسیاری از اندیشمندان بر این اعتقادند که پایه های بنیادین سرمایه های اجتماعی همچون رضایت، اعتماد، مشارکت و تعلق در یک جامعه ارتباط وسیعی با عنصر نشاط، سرور، شادمانی داشته و چنین جامعه ای می تواند مسیر پیشرفت را با سرعت و اطمینان طی نماید. قران کریم در آیات فراوانی پدیده فرح و نشاط را در جامعه اسلامی ممدوح عنوان کرده و شناخت مومن را بر اساس تبسم و نشاط ترسیم می کند. و در مدح آن می فرماید «یومئذ یفرح المومنین بنصر الله ینصر من یشاء و هو العزیز الرحیم» امام باقر (ع) می فرماید «تبسم الرجل فی وجه أخیه حسنه و … أحب الی الله من ادخال السرور علی المومن» اهمیت نشاط و ضرورت توسعه شادمانی و سرور در جامعه اسلامی به گونه ای فراوان فرض شده است که در اصول کافی جلد دوم بابی تحت عنون باب »ادخال السرور« و باب دیگری به نام «حسن البشر» به این نکته مهم اختصاص پیدا کرده است. رهبری معظم انقلاب اسلامی نیز در بیانی خوشحالی و شادی مردم را از موجبات تعالی جامعه برشمرده و این گونه عنوان داشته اند که «دشمنان از خوشحالی و شادی ما غمناک می شوند» لذا با رد هرگونه ابزار و اسباب توسعه یاس و ناامیدی و حزن اجتماعی آن را از موجبات آسیب جامعه و فراهم سازی شرایط هجمه به امنیت ملی کشور برمی شمارند.
در نهادهای مسئول در کشور نیز بارها موضوع شادی و نشاط در اولویت های بررسی و ارائه رویکردی مناسب برای بسط و گسترش آن در جامعه قرار گرفته ولیکن شاید هجمه های همه جانبه فرهنگی و تلاش در به انحراف کشیدن نمادها، شرایط، ابزار و بسترهای توسعه نشاط و تبدیل آن تلذذهای غیر شرعی و مستهجن موجبات پرهیز، نگرانی و یا تشکیک در نحوه برنامه ریزی در این حوزه را موجب شده است. در حالی که ضرورت این مولفه در تولید قدرت و درونی سازی آن، آن را به رویکردی اجتناب ناپذیر و الزامی غیر قابل تشکیک تبدیل می نماید. جامعه متدانی و جامعه متعالی را از یکدیگر تفکیک و موجب تمیز آن می شود.
تاکید سند چشم انداز جمهوری اسلامی ایران بر توسعه نشاط، تحرک، روحیه و انگیزه همراه با رضایت مندی و امید نشان می دهد که شرایط روانی حاکم بر سند مستلزم توسعه انبساط و نشاط در جامعه و پرهیز از شادی های کاذب و وارداتی است. این نکته که الزاما نشاط در جامعه همواره باید با خنده همراه باشد موجب گردیده تا مدل های انبساط و شادی جامعه همواره در درون خود به دنبال نمادی از لذت و ارضاء نفسانی باشد که در نزد بسیاری از روان شناسان اجتماعی دارای نقص و نقض می باشد. نشاط لزوما با خنده همراه نبوده و در تلاش خود به دنبال یک گفتمان کامل و مملو از انبساط درونی است. گفتمانی که تلاش دارد با زدودن حزن و ناامیدی در سطح جامعه آن دسته از عوامل اندوه ساز را که موجب رکود و سکون اجتماعی و رفتارهای فردی و گروهی و سازمانی می گردد از صحنه عمل اجتماعی حذف و شرایط را به سمت خود شکفتگی، خلاقیت، احساس مولد بودن، توزیع و تکثیر امید و کاهش هیجانات سرکوب گر، احساس خمودی و رکود و تنظیم ساز و کارهای روانی و فیزیکی به سمت یک ارتقا روانی و شرایط عاطفی پایدار باشد.
در جامعه اسلامی بهجت و سرور اگر در جهت کمال و خیر انسانی هدفگیری و انسان در مراتب مختلف ادراک آن تفاوت اصالت لذت و ضرورت انبساط را از یکدیگر تفکیک و خیر عقلانی را در جامعه گزینش و انتخاب نماید، مسئولیت نظام سیاسی در این بین مشخص و واضح می گردد. آنچه در بسیاری از جوامع موجب توسعه انحراف و رفتارهای مستهجن و شادی های کاذب می گردد، ضعف نظام های اجتماعی و فرهنگی در تفکیک لذت عقلانی، خیر عقلانی، کمال عقلانی با شادی وهمی و لذت های خیالی است. لذت هایی که برای نیل به آن باید رنج و دشواری های خیالی را پشت سر گذاشت تفاوت بارزی با لذت نابی است که با ادراک، عقلانیت و مشروعیت همراه است.
نظام اجتماعی می بایستی با توجه به شرایط فرهنگی، تاریخی و اجتماعی خود محیط های آموزشی، اجتماعی و ارزش ها و هنجارهای فرهنگی را به گونه ای طراحی نماید که جامعه با ادراک منطقی و هدفمند خود لذتی را جستجو و آن را تجربه نماید که با لوازم فرهنگی و تاریخی درون خود حاصل شده و او را مستغرق شرایطی نماید که با آن مصداق فستبق الخیرات شده و سبقت و تحرک و رقابت و پیشتازی در جامعه بر اساس نشاط و بر مبنای انبساط اجتماعی و متمرکز بر تولید و گسترش رفتارهای خیرخواهانه و مسئولانه باشد. دنیای مدرن در نحوه زیست خود تجربیات اجتماعی، دستگاه های شناختی و ادراکی، مفهوم سازی و نیل به انسجام سه ضلع شادی، ارضاء و تحرک را مبنای برنامه ریزی های خود در توسعه ادراک صحیح و آگاهی های لازم متمرکز کرده تا هر انسان در قالب رفتار فردی، گروهی و سازمانی با انتخاب نشاط و نمادهای آن بتواند سطح تحرک اجتماعی و مسئولانه خود را در جامعه افزایش و آن را متناسب با هویت و سطوح انسان شناسانه معرفت به کمال و بلوغ اجتماعی پیوند زند.
ضرورت و اهمیت توجه به طرحریزی نظام جامع انبساط و نشاط ملی
در جامعه مدرن امروز با گسترش شهرنشینی و افزایش سطح استرس، اضطراب و نگرانی های فراوان اجتماعی، اقتصادی و سیاسی دسترسی به فناوری های گوناگون ارتباطی، انبوهگی و حجم اطلاعات تردید آفرین به خطر افتادن هویت های ملی و فروملی، خدشه وارد شدن به شکل و نوع ارتباطات عاطفی درون گروهی و به صحنه آمدن اختلالات متعدد روانی جامعه امروز شاهد تحمیل رفتارهایی نشاط گریز و برون گرا گردیده و هنجارهای بومی و ملی جای خود را به رویکردهای سریع الاثر و مخمورگونه داده است. از بین رفتن بسترهای سنتی در توسعه شادمانی و ابراز آن در جامعه اشکال گوناگون شادمانی جمعی و عمومی را به ارضاء فردی داده و شیوه های مشروع و شناخته شده و متعارف در شادمانی همگانی با تغییر اهداف و نمادهای خود در تعارض مستقیم با هنجارهای نظم و امنیت واقع شده است. علل بروز سطوح گوناگون افسردگی، انزوا، به سوگ درآمدن، خمودی و ابراز فرسودگی افراد در جامعه در حوزه های گوناگون اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی و سیاسی از جمله خطراتی است که جامعه مدرن امروز را با تاکید بر محورهای فوق تهدید کرده و سطح مصرف و گسترش توزیع مواد شادی آفرین، نوشیدنی ها و یا دیگر رفتارهای مخدرگونه و اعتیادساز زنگ خطری است که می تواند نشاط اجتماعی را از حوزه هنجارهای رفتاری به یک ارتباط ساده کلامی تنزل داده و به تدریج آن را با دیگر رفتارهای تخدیری متوقف و به انحراف بکشاند. امروز در جامعه مدرن افراد برای ارضاء درونی و انبساط خاطر خود به تفریحات غیر فعالی همچون پاساژگردی، تردد در مراکز خرید، استهزاء دیگران و بیان لطایف هزل گونه پرداخته اند که نشانگر گذار رفتارها و نمادهای اجتماعی شادی و نشاط به سمت تفریحات فردی و مستهجن می باشد. در جمهوری اسلامی ایران نیز می توان نمادهایی از این رفتارها که شادی های جمعی خود را با خودروهای گران قیمت و رفتارهای به اصطلاح (دوردور) در خیابان ها که نمایش نماد تبعیض و فاصله اقتصادی و طبقاتی می باشد، و یا جوانانی که هریک با گذاشتن هدفونی در گوش تمام شادی ها و نشاط های خود ناشی از آهنگ ها و ترانه های نامفهوم را به درون خود برده و فارغ از احساسات اجتماعی دیگر مردم در بین آنان تردد می کنند. وجود احساس محرومیت و عدم توجه بافت شهری به سرانه های فرهنگی و فضاهای شادی آفرین و دیگر مشکلات حاکم بر مطالبات اقتصادی در جامعه از عواملی محسوب می گردند که در تحمیل اضطراب و عدم پذیرش کارکردهای شادی برانگیز اجتماعی نقش آفرینی می کنند.
امروز ضعف در توسعه آموزش ها و مهارت های کلامی و ارتباطی که موجبات انزوا، گوشه گیری و کاهش روابط خانوادگی و اجتماعی را موجب می شود، جای خود را به همراهی با خانواده و مردم و رفتن به طبیعت و توجه به نغمه های دلنشین پرندگان و تمرین کاهش تنش های عصبی با دل سپردن به صدای آب و وزش باد در شاخسار درختان داده است و در مقابل تنش های عصبی برجای مانده آستانه تحمل افراد را به شدت کاهش و سطح گلاویزی اجتماعی -رفتاری را افزایش داده است. نگاهی به آمارهای بزهکاری و هنجارشکنی های اجتماعی به همراه بروز بی نظمی و رفتارهای خشن و بی توجهی به باورهای اخلاقی و دینی و کم رنگ شدن ارزش هایی همچون تعاون، نوع دوستی، همدلی و جایگزینی آن با کارکردهای نفاق، دورویی و دروغ گویی سبب شده تا انسان ها نازیباترین رفتارها، مکان ها، رنگ ها، نمادها، موسیقی ها، مسیرها و روابط را برگزیده و آنچه که در این گزینش نابجا و جامعه گریز نقش ایفا می کند تلذذی زودگذر، آسیب آفرین همراه با هیجاناتی شهوت گونه و حرکاتی هزل محور است. هیجانی منفی، کاذب و زودگذر که نه تنها به دور از ماهیت نشاط مثبت و با دوام شکل گرفته و برنامه ریزی می شود بلکه عمدتا در پناه داروهایی محرک و روان گردان احساسی کوتاه، غیر واقعی همراه با پیامدهایی اندوه بار به صحنه آمده است. برخی از شادی های اجتماعی که در مواقعی همچون پیروزی ورزشی و یا انتخابات و مناسبت های پرهیجان می تواند نمادی از نشاط اجتماعی و انرژی نهفته در جامعه را به نمایش بگذارد از نشانه هایی است که برنامه ریزان راهبردی را امیدوار به جستجو و کشف راهکارهایی پایا و پویا نموده که با به صحنه آوردن ابزارها و نمادهای مقوم می توانند این شرایط را که مملو از احساس رضایت و شادمانی است در خدمت اهداف ملی و نظم آفرین کنند.
با توجه به توضیحات پیش گفته به نظر می رسد شورای عالی انقلاب فرهنگی که از سوی مقام معظم رهبری به عنوان قرارگاه اصلی فرهنگی کشور مشخص و دارای ساختار و کارکردی جامع در برنامه ریزی فرهنگی و راهبردی و طراحی نظام های تعالی ساز در کشور می باشد می تواند به عنوان عقبه ای علمی و راهبردی در ارتباط با مجامع تخصصی و دعوت از تمامی صاحب نظران حوزوی و علمی تلاش کند تا به ساختار نظام مند و کاربردی در موضوع نشاط ملی دست یافته و با وحدتی کارکردی و عملگرا تصویری واضح و تصدیقی را برای تمامی نهادهای حوزه قدرت ملی با بسط و توزیع سازوکارهای نشاط معرفی تا بتوانیم جامعه ای مملو از رضایت، تحرک، انگیزه مثبت و هدفگیری شده به سمت کمال و فلاح انسانی داشته باشیم. جامعه ای که آحاد آن در برخوردهای اجتماعی از انتقال انرژی های منفی به دور بوده و با دوری از اخم و تکدر خاطر تبسم و آرامش را به دیگر شهروندان منتقل و موجبات اعتماد به نفس و تحمل پذیری را به عنوان الگویی فردی، گروهی و سازمانی به دیگران انتقال و در حدی متعادل و منطقی به احساس مثبت گرایی و امید در جامعه تشویق کنند. در این راستا و در نگاهی راهبردی ضرورت توجه به طراحی نظامی مطلوب و الگویی کارآمد که در آن بتوان به دکترین و اصولی پابرجا اشاره داشته و با تدوین هنجارهایی متکی بر سرور، نشاط و تحرک اجتماعی رویکردهای منطقی و قابل پیاده سازی را برنامه ریزی کرده و با تبیین ماموریت های دقیق و سازمان دهی متمرکز ظرفیت ها و قابلیت ها بر اهداف تعیین شده تلاش کنند تا پیاده سازی این روند با موفقیت صورت گیرد. به یقین اجرا و عملیاتی نمودن این هدف و ایجاد زیرساخت های آن نیازمند زمانی وسیع و پرتحمل بوده و نباید از راهکارهای میانبر و بهره مند از شرایط موجود غافل شده و هم زمان با این رفتار سیستمیک به رویکردهای جانبی و مقوم دیگر که موجبات نشاط در هریک از کارکردهای قدرت را دنبال می نماید بی توجه بود.
توجه و تمرکز به برخی از ساختارها و کارکردهای سریع الوصول اجتماعی و رفتاری موجب می شود تا هریک از لایه های اجتماعی و اقتصادی کشور در پیشبرد اهداف نشاط و مفرح نمودن جامعه تا برپایی و تحقق نظام جامع نشاط این روند را یاری کند. لذا رونق بخشی و بازتقویت بسیاری از جشن ها و اعیاد مذهبی و ملی که موجبات مشارکت و حضور پررنگ مردم را به دنبال دارد به همراه ترویج و تکریم برخی از سرگرمی های سالم و فراهم سازی شرایط تحقق آن در جامعه مانند حضور در طبیعت، پارک ها و گذران ساعات و لحظاتی با نشاط در آغوش جامعه به همراهی برخی از جشنواره های تفریحی و سرگرمی های مهیج و مشروع در هر یک از محله ها و مراکز اجتماعی شبکه ای و گسترده درسطح کشور که مخالف با مظاهر بی بند و باری، لاقیدی و قانون شکنی باشد، از جمله راه هایی در طی مسیر عبور سریع از رکود، خمودی و فرسودگی جامعه در نگاه به پدیده نشاط می باشد. امروز شادسازی فضای شهری و عرصه های عمومی نیازمند توجه به تغییر در مدل ها ، نمادها، رنگ ها، اشکال، لباس ها، مدها و فضاهای رهاشده و خمودآور شهری است که آن را با استانداردهای معماری بومی و یا بازطراحی های پرنشاط شهری برای حضوری مفرح و شادمان از سوی مردم آماده کرد.
حوزه های علمیه به یقین از مهم ترین و کلیدی ترین مراجع تمیز و تفکیک فیمابین لذت مشروع و نامشروع، شادی و بهجت مقبول و مخمور، استهجان و استحباب نهفته در نمادها و رفتارهای نشاط، اهداف و رفتارهای قدرت آفرین نشاط در تقویت جامعه و حکومت اسلامی هستند که بایستی با تمسک به فقه اجتهادی و یا دیگر ارکان استنباطی فقه مانند فقه السرور و یا در روش همانند فقه مقاصد به صحنه آمده و مجموعه این رفتار را در زمره فقه الاداره و فقه الاحکومه جامعه اسلامی قرار داده و با آن قدرت را تقویت و سرعت شکل گیری جامعه زمینه ساز ظهور را واقعی کنند. که در صورت بی توجهی به این موضوع یقینا سطح ارزش ها و هنجارهای جایگزینی که امروز در فهرست عملیات هجومی و فرهنگی غرب مورد استقاده قرار می گیرد نه تنها شرایط تغییر و جابه جایی ارزش ها، هنجارها، نمادها، روابط، رفتارها و کارکردها را فراهم می سازد بلکه یاس و ناامیدی در ناکارآمدی نظام اجتماعی اسلام را در قالب رسانه های گوناگون خود به مخاطب القا و طراوت و شادابی جامعه دینی را به سمت خمودی و رکود پیش می برد. تدوین سند نشاط ملی با بهره گیری از نخبگانی که فرهنگ و هویت اسلامی- ایرانی را دنبال می نمایند می تواند به شرایطی الزامی و اجرایی در مشارکت تمامی علوم، فناوری ها، نهادها در نیل به اهداف نشاط در جامعه را فراهم سازد.
ارکان و اجزاء بایسته در سند نظام جامع نشاط ملی
خداوند متعال در قران کریم، اسلام را نعمتی الهی و خوشحالی از این نعمت و عطایای آن را گوشزد کرده و می فرماید: «فرحین بما اتاهم من فضله؛ بهترین شادی ها بخاطر فضل و بخشش الهی شکل گرفته» و این الگو می تواند الگویی متعالی برای شادی های واقعی و پایدار در جامعه اسلامی بوده و به یقین در نظام اجتماعی اسلام و بر همین اساس شادی و نشاط رفتاری ممدوح و ظرفیت ساز است که می فرماید: «قل بفضل الله و برحمته فبذلک فلیفرحوا هو خیر بما یجمعون» تاکید الهی به بندگان بر این است که شاد باشند و این شادی را واسطه فضل و رحمت او بدانند. امام صادق (ع) در تفسیر این آیه می فرمایند: بعضی از انسان ها که ازین دنیا می روند آزاد و برخی دیگر اسیرند. آزاد آنان کسانی هستند که توانستند ظاهر و باطن شان را با شادی های واقعی تطبیق دهند. سند نظام جامع نشاط بر این مبنا می بایستی شکل گرفته و شادی و سروری را هدف قرار دهد که نه تنها عامل تخریب اجتماعی و بروز خطا، جنایت، عادت، زیاده روی، غفلت از یاد خدا، منزلت زدایی، حریم شکنی، ترویج ناهنجاری، توسعه ناامنی، تهدید اجتماعی، مسخ فرهنگی، بدعت های دین گریز، مصرف گرایی افراطی، اسراف و تبذیر، بی انگیزگی در کار و فعالیت، خلاقیت گریزی، مشارکت ناپذیری، ظلم پذیری، تخریب هنجاری، سوء استفاده از حقوق فردی و جمعی و تخریب عرف و معیارهای اجتماعی نباشد، بلکه واجد روند و برنامه هایی مناسب بوده که ارکان و اجزاء جامعه اسلامی در روند تولید قدرت و سهم دهی آن به سوی الگو و اسوه ای برای جهان بشریت را فراهم و قابل صدور نماید. ازین رو سند مورد تاکید را در ده ماده قابل تنظیم و ارائه می دانم:
ماده اول: تعاریف و مفاهیم کلیدی
ماده دوم: بنیان ها و آرمان ها و ارزش ها
ماده سوم: چشم انداز و انتظارات
ماده چهارم: سیاست ها و خط مشی ها
ماده پنجم: اهداف راهبردی و کلان
ماده ششم: راهبردها و برنامه های ملی و محوری
ماده هفتم: ساختار و سازمان دهی
ماده هشتم: بودجه بندی و نظارت راهبردی
ماده نهم: پیاده سازی و هماهنگی
ماده دهم: فرایندهای اصلاح و تقویت