طرح مسئله
قاچاق بین المللی، حمل و نقل غیرقانونی و رشد وگسترش جهانی سوءمصرف مواد مخدر و عمق تهدید فزاینده و تاثیرات جدی آن بر سلامت فکری، جسمی و اخلاقی جامعه بشری، سال هاست در اولویت دولت ها و بخش های مختلف سازمان ملل متحد قرار گرفته است و با وجود کنوانسیون های بین المللی، تلاش های فراوان جامعه جهانی و کشورهای ذیربط در مقابله با قاچاق و سوء مصرف مواد مخدر، موجب موفقیت در کنترل و مهار تبعات آن نشده، و بسط و گسترش روز افزون این تجارت غیر انسانی به یک بلیه و معضل جهانی تبدیل شده و در صدر تهدیدات امنیتی ملی و بین المللی قرار گرفته است.
“موادمخدر زندگی انسانها وجوامع را نابود می کند، توسعه پایدار انسانها را مخدوش می سازد و موجب بروز جرایم می گردد… .استعمال موادمخدر، آزادی و رشد جوانان یعنی مهمترین دارایی و ثروت جهانی را خدشه دار می سازد. موادمخدر خطر بزرگی برای سلامت و رفاه انسان ها، استقلال کشورها، دمکراسی و ثبات ملت ها، ساختارکلیه جوامع و منزلت میلیون ها انسان امیدوار و خانواده های آنان بشمارمی آید.”[1]
قاچاق بین المللی مواد مخدر، یک جرم سازمان یافته فراملی و ناقض صلاحیت سرزمینی دولت ها، و تهدید کننده امنیت ملی کشورهاست که بنیادهای اساسی جامعه در حوزه های مختلف اقتصادی- اجتماعی- فرهنگی- سیاسی و امنیتی را نشانه رفته است. نقش آشکار و پنهان برخی از دولت ها و قدرت های بزرگ در گسترش فعالیت های مربوط به قاچاق مواد مخدر از طریق تشکیل و به کارگیری شبکه ها و گروه های مافیایی به منظور کسب درآمدهای کلان و انجام برخی اقدامات سیاسی بر کسی پوشیده نیست و می توان گفت همچنان مواد مخدر بعد از نفت و سلاح، سود آورترین تجارت بین المللی است.
روندگسترش و فراگیری پدیده موادمخدرگواه این باوراست که ساختار نهادها وکنوانسیون های جهانی فقط ظاهر مبارزه و برنامه هایی برای هماهنگی تلاش های بین المللی است و در حقیقت اقتصاد موادمخدر درخدمت سیاست و قدرت است.
ایران درخط مقدم ترانزیت این تجارت بین المللی بیش از کشورهای تولیدکننده و مصرف کننده تاکنون هزینه های انسانی و مادی زیادی را پرداخته است.
واقع شدن مراکز تولید و قاچاق انواع موادمخدر سنتی و صنعتی در منطقه و هم مرز بودن با افغانستان، بزرگترین تولید کننده تریاک جهان ، جمهوری اسلامی ایران را در مسیرهای اصلی ترانزیت بین المللی و قاچاق مواد مخدر به اروپا و آمریکا قرار داده است. به نقل از معاون دبیر کل سازمان ملل متحد اگر برای یک سال، مبارزه با موادمخدر در ایران متوقف شود به اندازه چهار سال مصرف کشورهای انگلستان، فرانسه و ایتالیا موادمخدر از طریق ایران به اروپا می رسد.(روزنامه کیهان6/4/78)
به رغم سه دهه اقدامات و تلاش های فراوان جمهوری اسلامی ایران و مبارزه باقاچاق و ترانزیت موادمخدر و صرف هزینه های بسیارمادی و معنوی ، نه تنها شاهد موفقیت در رابطه با کنترل و مهار این پدیده نبوده، بلکه با روند افزایش حجم موادمخدر، ترانزیت وگسترش شبکه های قاچاق بین المللی موادمخدر، مصرف موادمخدر در داخل کشور و شمار معتادان نیز افزایش یافته است. سر ریز شدن 30 درصد تولید سالانه موادمخدر ترانزیت شده افغانستان به مقصد اروپا و تولید انواع موادمخدر صنعتی در کشور و سهولت دسترسی افراد، عامل گسترش اعتیاد، جرایم مرتبط و معضلات آن در جامعه شده است. آنچه بر نگرانی ها می افزاید و اهمیت دارد، تغییرالگوی مصرف از مواد مخدر سنتی به انواع پرخطرشیمیایی و صنعتی (بیش از40%مصرف کنندگان) است که آثار و تبعات آن مخرب تر و قابل توجه است.
در این گزارش تلاش شده با طرح چالش ها و علت های ناکارآمدی راهبردهای مبارزه با موادمخدر، اهمیت موضوع ، عوامل افزایش عرضه و تقاضا وآثار و پیامدهای سوء مصرف و قاچاق موادمخدر، الزامات راهبردی ، اولویت ها و راه کارهای برون رفت از وضع موجود ارائه گردد.
ج.ا.ایران به دلایلی که در پی میآید همواره در معرض تهدید پدیده قاچاق بینالمللی مواد مخدر است و همین عوامل خود موجب گسترش مواد مخدر و جرایم مرتبط با آن است.
- واقع شدن ایران در منطقه موسوم به هلال طلایی (پاکستان، فغانستان، ترکیه و…)مسیر ترانزیت بین المللی مواد مخدر (مناسبترین و کم هزینه ترین مسیر انتقال مواد مخدر از خاک ایران به کشورهای مصرف کننده و مشتریان جهانی )
- همسایگی و مرز طولانی با پاکستان و افغانستان مهمترین تولید کننده گان مواد مخدر در جهان
- شرایط خاص اقتصادی و معیشتی ساکنان مناطق مرزی کشور و عدم توسعه یافتگی کافی این مناطق در ابعاد مختلف و وجود زمینه های گسترش قاچاق مواد مخدر
- گستردگی دامنه فعالیت منطقه ای و جغرافیایی و پراکندگی و تعدد مسیرهای تردد کاروان های قاچاق در نقاط مختلف کشور
- خلاء فرهنگ سازی، ناکافی و مؤثر نبودن آموزش و اطلاع رسانی در ابعاد و سطوح مختلف
- ترانزیت مواد مخدر افغانستان به غرب از دالان ایران و سر ریز شدن مواد مخدر ترانزیت شده به داخل کشور
- ناکارآمدی شیوه کنونی مبارزه و متناسب نبودن ساختار و کارآمدی دستگاه های ذیربط موجب افزایش عرضه وکاهش زمان دسترسی و دسترسی آسان و ارزان به مواد مخدر شده است.
- عدم مدیریت تقاضا و ناتوانی در مهار پدیده تغییر الگوی مصرف از سنتی به صنعتی
- سود آوری تولید، بازار پر مصرف و قاچاق مواد مخدر
- وجود شبکه های پنهان وابسته به سرویس اطلاعاتی برخی کشورها
- عدم تمرکز بر انجام اقدامات پیشگیرانه در استان های مسیر ترانزیت
آثار و پیامدهای گسترش موادمخدر
- تبدیل موضوع مواد مخدر به تهدید امنیتی، و موثر در نا امنی های اجتماعی
- افزایش ناهنجاری های اجتماعی و مفاسد و جرایم مرتبط با موضوع مواد مخدر درجامعه وآثار و پیامدهای آن (مانند: قتل، گروگان گیری، شرارت، طلاق، فساداخلاقی، قاچاق کالا، پولشویی و مفاسد اقتصادی)
- تغییر الگوی مصرف از موادمخدر سنتی به شیمیایی و تولید و توزیع گسترده موادمخدر صنعتی (شیمیایی )
- پیامدهای ناخواسته از اجرای قانون تشدید مجازات مجرمان موادمخدر(حبس، اعدام) در جامعه، خانواده و سازمان های حقوق بشری
- ایجاد هزینه های مادی و معنوی فردی، اجتماعی، مقابله، مهار، پیشگیری، درمان و مبارزه با ترانزیت و هزینه های انسداد، استحکام وکنترل مرزها
- تهدید حوزه سلامت جامعه وگسترش انواع بیماری ها
- بستر سازی برای آلودگی مالی عوامل محلی، مرزی و همکاری با شبکه ها و باندهای قاچاق مواد مخدر به منظور تسهیل در ورود و ترانزیت مواد مخدر
چالش ها و دلایل ناکارآمدی راهبردها
- تمرکز بر مبارزه و مقابله صرفاً فیزیکی با مسئله موادمخدر، بدون توجه به بهره وری سایر شیوه ها در مبارزه مواد مخدر در تمامی سطوح از مرزها تا شهرها
- عدم اجرای صحیح قوانین و سیاست های موجود (عدم قاطعیت در اجرا و عدم تناسب جرم و مجازات و معلق بودن احکام سنگین قضایی مرتبط با جرایم موادمخدر)
- فقدان اراده بین المللی (عزم دولت ها و قدرت های بزرگ )جهت محو و نابودی موادمخدر.
- عدم احساس تهدید و فقدان عزم جدی ملی در برخورد با موضوع موادمخدر
- عدم نظارت کافی دستگاه های ذیربط بر روند مبارزه با مواد مخدر
- به کارگیری سیستم های پیشرفته ماهواره ای، اطلاعاتی، ارتباطی، پشتیبانی ، حمل و نقل و … توسط قاچاقچیان بین المللی و بهره گیری از اطلاعات سایر کشورهای دارای تکنولوژی
- عدم کفایت بودجه، امکانات، تجهیزات و … و فقدان آموزش و مهارت های نوین در رابطه با مبارزه با مواد مخدر
- کم توجه به ابعاد بین المللی موضوع مواد مخدر و ضعف همکاری موثر و جدی کشورها و نهادهای بین المللی علیرغم فرا ملی و سازمان یافته بودن جرایم مرتبط با موادمخدر
- نامناسب بودن ساختار، ضعف مدیریتی و نا کارآمدی در برخی از ستادهای مبارزه با موادمخدر و سازمان ها و نهادهای ذیربط
- غفلت از شبکه های مافیایی و تمرکز بیش از اندازه اقدامات عملیاتی بر عناصر انتقال موادمخدرکه اجزا غیرمؤثر این شبکه ها هستند.
- بی توجهی به منشاء، مبداء و پیش نیازهای مبارزه با قاچاق و غفلت از بهره گیری روش های نرم افزاری بلند مدت و موثر در برخورد و ساماندهی موضوع اعتیاد
- عدم مبارزه جدی و مؤثر باقاچاق پیش سازهای مواد مخدر[2] در مسیر ترانزیت که در ایجاد لابراتورها وکارگاه های تولید و عرضه مواد مخدر صنعتی بکار می رود.
موادمخدر یک بلیه ملی است که می تواند به یک معضل امنیتی تبدیل شود بنابراین با تاکید بر اراده جدی و فراگیر تصمیم گیران کشور به حل آن، راهبردها و راهکارهای زیر پیشنهاد می گردد:
- ایجاد باورعمومی، عزم ملی و مردمی کردن مبارزه به گونه ای که مسئله موادمخدر همواره دغدغه و نگرانی عامه مردم، مسئولان عالی نظام و رئیسان سه قوه قرارگیرد.
- موادمخدر یک مسئله چند وجهی (در ابعاد پنهان وآشکار داخلی و خارجی) است و برنامه مقابله و مبارزه نیز باید چند وجهی باشد.
- بازنگری و چابک سازی کلیه سازمان های درگیر با مبارزه با مواد مخدر متناسب با اهمیت موضوع ، حجم و اندازه تهدیدات
- توسعه زیر ساخت های فنی، علمی و توسعه کیفی منابع انسانی در موضوع مبارزه با موادمخدر
- افزایش اقدامات موثر مصونیت ساز و پیشگیرانه در حوزه های مختلف و حمایت از گروه های در معرض خطر، درمان، بازپروری و ناامن کردن محیط برای معتادان
- بازنگری و مناسب سازی شیوه ها، حجم، تنوع بسته های فرهنگی، آموزشی و اطلاع رسانی
- تقویت نهادهای دولتی- خصوصی و مردم نهاد در عرصه مبارزه با قاچاق و زمینه سازی تقویت مقابله عمومی با اعتیاد و مصرف مواد مخدر.
- تقویت همکاری های موثر اطلاعاتی و راهبردی بین نهادهای ذیربط ملی وسازمان های بین المللی و توسعه اقدامات دیپلماسی
درحوزه داخلی
- تجدید نظر در قانون و سیاست های برخورد با موضوع ترانزیت مواد مخدر و تبعات آن در داخل کشور و تدوین استراتژی ملی مقابله با ترانزیت با رویکردهای پیشگیرانه و مصونیت ساز داخلی
- محدود کردن مجازات سنگین به سران باندها و عناصر مؤثر در شبکه های سازمان یافته و مافیایی مواد مخدر و قاچاقچیان مسلح
- ایجاد بازداشتگاه های نگهداری و بازپروری عناصر جزء و تفکیک و نگهداری افراد متناسب با جرم
- اولویت قرارگرفتن مبارزه و برخورد با شبکهها و باندهای اصلی تولید و توزیع در داخل کشور
- ایجاد محدودیت در مسیرهای ترانزیت مواد مخدر و بالا بردن هزینه های ترانزیت با کنترل مبادی ورودی و تکیه بر اصل پیشگیری از مبدأ
- ایجاد همکاری و هماهنگی میان سازمان های مقابله کننده و جلوگیری از انجام اقدامات موازی
- نظارت، کنترل و پایش پیش سازه های مواد مخدر صنعتی(موادشیمیایی)
- برنامه ریزی دقیق وکارشناسانه به منظور بهره برداری از سازمان های مردم نهاد در عرصه های مختلف
- تعیین مکانیزم و معیارهای استاندارد ارزیابی عملکرد دستگاه های اجرایی در جهت تحقق اهداف، اجرای راهبردها و سیاست ها و افزایش بهره وری
- تلاش در راستای بهبود وضعیت معیشتی و اجتماعی استان های درگیر با موضوع و مرزنشینان
- بالا بردن هزینه های قاچاق با هدف قرار دادن بنیان های لجستیکی و اقتصادی قاچاقچیان، توجه به قانون پولشویی و انجام اقدامات موثر و صریح به منظور ضربه زدن به توان مالی و اقتصادی شبکه ها و باندهای قاچاق مواد مخدر
- تقویت و تجهیز نیروی انسانی و سازمان مبارزه به تکنولوژی، ابزار و امکانات پیشرفته با رویکرد اقدامات اطلاعاتی- عملیاتی
- ایجاد تمرکز اطلاعاتی، عملیاتی و قضایی در استان های در مسیر قاچاق و ترانزیت موادمخدر
در حوزه بین الملل
- همکاری های سیاسی و حقوقی با سایر کشورها، دولت ها و سازمان های بین المللی
- تعامل بیشتر با سازمان ها و بخش های مربوط به حوزه مواد مخدرسازمان ملل متحد و بهره گیری از کمک ها و همکاری های بین المللی در امر مبارزه باقاچاق موادمخدر در و اقدامات پیشگیرانه در عرصه بین المللی
- هماهنگی های اطلاعاتی و تقویت همکار ی های منطقه ای و بین المللی بویژه با همسایگان در خصوص جرایم مرتبط با مواد مخدر و مدیریت موضوع در عرصه بین المللی
- استفاده از ساختارها و ابزارهای بین المللی به موثرترین و کارآمد ترین روش ممکن
- احیای مجدد طرح کشت جایگزین با کمک سازمانهای بینالمللی
موسسه فرهیختگان
1-گزیده اعلامیه سیاسی اجلاس ویژه مجمع عمومی سازمان ملل متحد درخصوص مبارزه بامعضل موادمخدر-سال1988نیویورک
[2] (منظور مواد شیمیایی است که بعنوان ماده اولیه برای ساخت غیرقانونی مواد مخدر(هروئین،شیشه،ال اس دی و …)بکار گرفته می شود.