راهبرد ملی -|- nationalstrategyاین فضای مجازی از همیشه متلاطم‌تر است - راهبرد ملی -|- nationalstrategy

انسان قرن‌ها بدون استفاده از رسانه‌ای خاص و به‌طور شفاهی از زبان برای انتقال پیام استفاده می‌کرد تا اینکه کاغذ اختراع شد و قرن‌ها پس از آن ماشین چاپ ساخته شد و به‌نوعی اولین رسانه پدید آمد. از این دوره به نام کهکشان گوتنبرگی (مخترع دستگاه چاپ) یاد می‌شود. این رسانه هم تا مدت‌ها رقیب جدی نداشت تا آنکه پیشرفت فناوری باعث اختراع رادیو شد و ارتباطات جمعی رشد وسیعی پیدا کرد و دامنه‌ی تأثیر آن فراتر رفت. این آخرین ارمغان فناوری برای ارتباطات نبود، بلکه شروعی برای جهش آن بود. اختراع تلویزیون و سینماتوگراف زمینه‌ی رضایت‌مندی افراد بیشتری را فراهم ساخت. در ادامه پیشرفت فناوری توانست رسانه‌های با قابلیت تعامل بیشتر مخاطبان، نظیر دستگاه‌های ویدئو و کاست را وارد زندگی مردم کند که در این رسانه‌ها، مردم می‌توانستند محتوای مورد نظر خود را انتخاب نمایند و از آن استفاده کنند.

با پیشرفت در حوزه‌ی فناوری، ارتباطات وسیع‌تر و استفاده‌ی مردم به‌صورت کمّی و کیفی از آن بیشتر می‌شد؛ به‌گونه‌ای که نظریه‌پردازان پیشرفت فناوری را دلیل گسترش ارتباطات می‌دانند و برای جوامع بشری قدرت مقابله با این موج را متصور نیستند و از این قاعده به نام «جبر تکنولوژیک» یاد می‌کنند. بااین‌حال نقطه‌ی عطف ارتباطات جمعی، پیدایش اینترنت است که به نظر دانشمندان علوم ارتباطات، جهان را به دهکده‌ای کوچک تبدیل کرده است. مارشال مک لوهان، مبدع واژه‌ی «دهکده‌ی جهانی»، این‌چنین می‌گوید: «اکنون دیگر کره‌ی زمین به‌وسیله‌ی رسانه‌های جدید آن‌قدر کوچک شده که ابعاد یک دهکده را یافته است.»

پس از اختراع ابررسانه‌ی اینترنت، رسانه‌ی جدیدی اختراع نشده است، اما شاخه‌ها و اجزای اینترنت پیشرفت روزافزونی پیدا کرده است. در بخش زیرساخت‌های اینترنتی، کشور‌ها همه‌ساله بودجه‌های کلان صرف می‌نمایند و مردم خود را برای استفاده‌ی بیش از پیش از آن مهیا می‌کنند. پیشرفت زیرساخت‌های اینترنت باعث افزایش مخاطبان در کشور‌ها و پیشرفت کمّی و کیفی نرم‌افزار‌های اینترنتی و به تبع آن، رشد عجیب کاربردها شد که بعضی از این نرم‌افزار‌ها سبک زندگی بسیاری از مردم را متحول ساخت. نکته‌ی حائز اهمیت اینکه پیشرفت فناوری ارتباطی و پدید آمدن امکانات نرم‌افزاری در آینده می‌تواند فضای مجازی را بسیار گسترده‌تر از حالت کنونی کند. برآنیم در این نوشتار تأثیرات و الزامات فضای مجازی را احصا کنیم و راه‌حل‌هایی برای جلوگیری از تأثیرات مضر آن بیابیم.

براساس آخرین آمار ارائه‌شده از سوی شورای عالی فضای مجازی، پنجاه میلیون کاربر اینترنت و چهل میلیون گوشی هوشمند در ایران وجود دارد. همه‌ی این افراد امکان استفاده از فضای مجازی و شبکه‌های اجتماعی را دارند. به این عدد می‌توان افرادی که از طریق کامپیوتر وارد فضای مجازی می‌شوند را اضافه نمود. براساس آمار اعلامی شورای عالی فضای مجازی، شبکه‌ی اجتماعی تلگرام 27 میلیون کاربر در ایران دارد. عده‌ی زیادی از مردم نیز از تلگرام استفاده نمی‌کنند و از شبکه‌های اجتماعی دیگر نظیر واتساپ و لاین استفاده می‌کنند. در حال حاضر صد هزار کانال تلگرامی در کشور وجود دارد که در طول شبانه‌روز، یک میلیون و دویست هزار مطلب تولید و منتشر می‌کنند. پرجمعیت‌ترین کانال تلگرام یک کانال سرگرمی است که نزدیک به یک میلیون و سیصد هزار نفر عضو دارد. نزدیک به شصت کانال با تعداد عضو بین صد هزار تا دویست هزار و تعداد 41 کانال با تعداد عضو بین دویست هزار تا پانصد هزار وجود دارد.

گسترش پهنای باند اینترنت، ارائه‌ی اینترنت پرسرعت برای سیم‌کارت‌ها و افزایش واردات گوشی‌های هوشمند فضای مجازی در ایران متحول نموده است؛ به‌گونه‌ای که تصور آن در سال‌های پیش نمی‌رفت. پیشرفت فناوری ارتباطی در ایران علاوه بر تحول در استفاده‌ی حداکثری مردم از فضای مجازی، نوع ارسال پیام‌های ارتباطی را متحول ساخته است. پیش از این، انتقال محتوا بیشتر از مجرا‌های رسمی و دولتی یا مراکز خصوصی با مجوز از ارگان‌های رسمی بود.

این اتفاق می‌تواند تأثیر دولت بر نظارت و هدایت محتوا در جامعه را محدود کند و دست مخاطبان را برای انتخاب و انتشار سوژه‌ها در جامعه بیش از پیش باز کند. این فضا قطعاً افسارگسیخته‌تر و متلاطم‌تر از گذشته است که تأثیرگذاری بر آن و جهت‌دهی به آن دشوارتر خواهد بود. در این حالت، مدیریت و رهبری افکار عمومی به روش‌های غیرمستقیم انجام می‌شود و راه برای فعالیت‌های خاموش و مخفیانه بیشتر می‌شود. مقام معظم رهبری در این‌باره می‌فرمایند: «این فضای مجازی امروز از فضای حقیقیِ زندگی ما چندبرابر بزرگ‌تر شده؛ بعضی‌ها اصلاً در فضای مجازی تنفس می‌کنند؛ اصلاً آنجا تنفس می‌کنند، زندگی‌شان در فضای مجازی است.

جوانان هم سروکار دارند با فضای مجازی، با انواع‌واقسام چیزها و کارها، با برنامه‌های علمی‌اش، با اینترنتش، با شبکه‌های اجتماعی‌اش، با مبادلات و امثال این‌ها سروکار دارند. خب، اینجا لغزشگاه است. هیچ‌کس نمی‌گوید آقا جاده نکش. اگر شما در یک منطقه‌ای جاده‌ای لازم دارید، خیلی خب، جاده بکش، جاده‌ی اتوبان هم بکش، اما مواظب باش! آنجایی که ریزش کوه محتمل است، آنجا محاسبه‌ی لازم را بکنید. ما به دستگاه‌های ارتباطی خودمان، به مجموعه‌ی وزارت ارتباطات و شورای عالی مجازی (که بنده از آن‌هم گله دارم) سفارشمان این است. ما نمی‌گوییم این راه را ببندید، نه. اینکه بی‌عقلی است. یک کسانی نشسته‌اند فکر کرده‌اند یک راهی باز کرده‌اند به‌عنوان این فضای مجازی و به قول خودشان سایبری. خیلی خب، از این استفاده کنید، منتها استفاده‌ی درست بکنید. دیگران دارند استفاده‌ی درست می‌کنند. بعضی از کشورها طبق فرهنگ خودشان، این دستگاه‌ها را قبضه کرده‌اند. ما چرا نمی‌کنیم؟ چرا حواسمان نیست؟ چرا رها می‌کنیم این فضای غیرقابل کنترل و غیرمنضبط را؟ مسئول‌اند؛ یکی از مسئولین هم همین‌ها هستند؛ دستگاه وزارت ارتباطات است.»[1]

همان‌گونه که گفته شد، عدم توانایی کنترل بر عرضه‌کنندگان محتوا در فضای مجازی می‌تواند تأثیرات مخربی بر جامعه بگذارد که بخشی از این تأثیرات در اینجا ذکر می‌شود:

–         تنزل سطح علمی محتواها به‌دلیل همراه کردن احساسات و عواطف و سرعت انتشار محتوا در عرصه‌ی فضای مجازی

–         گسترش بی‌بندوباری و رواج فرهنگ‌های نابهنجار

–         امکان بسیج اجتماعی و یارگیری توسط افراد و گروه‌های منحرف

–         غبارآلود شدن فضا و از بین رفتن امکان تبلیغ مؤثر

تغییرات ذکرشده در فضای مجازی بازنگری در فعالیت‌های رسانه‌ای برای فعالان رسانه‌ای انقلاب ضروری می‌نماید و حجم بیشتری از توجه و تمرکز را می‌طلبد و روش‌ها و ابزار‌های قبلی کارایی و نتیجه‌ی لازم را به‌همراه نمی‌آورد. فلذا اقدامات زیر جهت افزایش توان جبهه‌ی فرهنگی انقلاب توصیه می‌شود:

1. افزایش محتوای چندرسانه‌ای و نوشتاری مرغوب و خلاقانه

2. افزایش امکانات و نرم‌افزار‌های کاربردی و خلق موقعیت‌های جدید

3. غافل نشدن از گروه‌ها و محیط‌های کوچک در کنار توجه هم‌زمان به محیط‌های گسترده در فضای مجازی

در پیشنهادهای بالا هیچ راه‌حل مقابله‌ای و سلبی یافت نمی‌شود؛ چراکه تجربه‌ی مدیریت فرهنگی در سال‌های اخیر اثبات نموده است بهترین راه برای کاهش تأثیرات جریان معارض تولید محتوا و محصولات فرهنگی است. در سال‌های گذشته فعالیت سلبی بسیاری برای کم کردن تأثیر شبکه‌های ماهواره‌ای توسط ارگان‌های مختلف انجام شد، ولی هیچ‌گاه فعالیتی به‌اندازه‌ی‌ تولید محتوا، افزایش کمّی شبکه‌های رسانه‌ی ملی و برنامه‌سازی خلاقانه بر کاهش مخاطبان شبکه‌های ماهواره‌ای نداشته است.