راهبرد ملی -|- nationalstrategyنقدی بر روش های تدوین استراتژی ملی در کشور (قسمت دوم) - راهبرد ملی -|- nationalstrategy

(تکنیک های های جایگزین SWOT)

همان گونه که در قسمت اول گفته شد؛ (روش شناسی راهبردی ) یکی از ابزار های تدوین راهبرد در راستای تصمیم گیری های ملی و امنیتی استفاده از تکنیک SWOT است. این تکنیک که بر اساس چهار مولفه تهدید، فرصت، ضعف و قوت استوار و طراحی می شود، کمتر از یک قرن در تمامی سطوح مدیریتی میانی و کلان کشورها مورد استفاده قرار می گرفت. در طرف مقابل این تکنیک، تکنیک SOAR (Steengths(نقاط قوت)- Opportanities(فرصت ها)- Aspirations(آرمان ها) – (Resalts)(نتایج)) است که عمدتا در سطوح راهبردی به کارگرفته شده و تلاش دارد تا همه حوزه ذی نفعان خود را دربر بگیرد. افتراق اساسی فیمابین این دو تکنیک، مربوط به فرآیند ایجاد مشارکت و به کارگیری تمامی ظرفیت های طرفین و ذی نفعان راهبردی می باشد که با تکنیک SWOT که عمدتا بر فرآیندهای تقابلی بین ذی نفعان دنبال می شود متفاوت است.

هرچند این دو تکنیک در بعضی از موارد افتراق و اشتراک فراوانی را دارا می باشند از آن جمله نگاه هر دو تکنیک به فرصت ها و قوت های پیش رو است، با این تفاوت که در مدل SOAR قوت ها جدای از رصد و ثبت منابع و ظرفیت های مرتبط آن در قالب برنامه و مهارت نیز مورد توجه قرار می گیرد. بدین معنی که چگونه می توان قوت را به کارکردی پیشتاز، فخر آفرین و مهارتی برترساز به تصویر کشید؟ و فرصت ها را بر خلاف تکنیک SWOT که آن را عاملی بیرونی یا دسته ای از نیازمندی های برطرف نشده یا مزیتی مدرن و مورد استفاده نشده ارزیابی می نماید، در تکنیک SOAR فرصت ها بر علیه تهدیدات متمرکز شده و تلاش دارد بعد از کشف تهدیدات، فرصت ها را بر آن تعمیم داده و تهدیدات خارجی را به فرصت تبدیل کرده تا مخاطبین و مشترکین از تهدید مبدل به فرصت به عنوان سرمایه و دارایی فعالیت خود بهره برداری نمایند.

یکی از برجستگی های SOAR پیدا کردن شریک راهبردی در عرصه فرصت ها می باشد. به گونه ای که بتواند این شراکت را در خدمت دفع تهدید، انتقال تهدید به فرصت و واگذاری امتیازات ناشی از فعال سازی فرصت در اختیار رقبا یا ذی نفعان خود قرار دهد.

دو تفاوت دیگر و اصلی تکنیک SOAR نسبت به تکنیک SWOT توجه به دو مولفه آرمان و نتیجه در رسیدن به راهبرد مطلوب است. مولفه هایی که همان گونه که در بررسی های قبلی مطرح شد، از نکات بن بست آفرین در تکنیک SWOT است.

در تکنیک SOAR تدوین گر راهبرد تلاش می نماید تا هرآنچه که در کاربری قوت و فرصت به میان آمد، آن را به عنوان یک ظرفیت آرمانی و یک توانایی ایدئولوژیک درآورده و به سمت اهداف راهبردی نشانه گیری نماید. نکته اساسی فیمابین این هدف و چشم انداز، در این تکنیک، تلاش در قالب هدایت توانمندی ها و ظرفیت های حاصله به سمت چشم انداز مطلوب است. لذا در تکنیک SOAR چشم انداز مستقیما وارد متن گزاره راهبردی شده و آن را تبدیل به برنامه ای چشم انداز پایه می نماید. به تعبیر دیگری ویژگی های SOAR قابلیت پیش بینی و آینده نگری را به شدت ارتقا داده و با این افزایش توانمندی ارزش های ایدئولوژیک و آرمانی را به عنوان یک محرک قوی و فعال به خدمت می گیرد.

دیگر مولفه SOAR توجه به نتایج مورد انتظار تدوین گر راهبردی است که موجب می شود تا SOAR یک چشم انداز صرف و هدف بسیار آرمانی و غیر قابل دسترسی را مبنای برنامه راهبردی خود قرار ندهد. بلکه از استراتژیست می خواهد که نتایج مشخص، معین و قابل دستیابی را از منظر خود در این مولفه ذکر کند. سپس این مهم که چگونه این نتایج می تواند موجب کارآمدی و سرآمدی راهبرد گردد را مورد بحث و توجه قرار داده و ترکیب محسوسی از قوت، فرصت و آرمان را در نتایج مورد توجه خود جای دهد.

تکنیک SOAR در دهه اخیر یکی از تکنیک های بسیار برجسته در راهبردهای پیشرفت، توسعه و گسترش قدرت و اقتدار در کشورهای رو به توسعه بوده است وتوانسته بسیاری از سئوالات منتقدین را پاسخ دهد. تکنیک مذکور به استراتژیست ها این قابلیت را اعطا می نماید که توان برنامه ریزی خود را از سطح قوت های داخلی و فرصت های خارجی به ظرفیتی فراتر از تکنیک SWOT نشانه گیری نماید.

بسیاری از علاقمندان به تکنیک SOAR معتقدند از این تکنیک می شود در سیاست های رشد و پیشرفت، سیاست های پایداری، سیاست های ارتقای اجتماعی و سیاست های پیشتاز و پیش رونده استفاده کرد. این تکنیک که دیدگاهی مثبت شناسی را به تصویر می کشد توسط «استاورس» (استاد دانشگاه لاورنس آمریکا ) در سال 2005 ابداع و در گام نخست خود، راهبردی را با سه هدف کسب موفقیت، اعمال مدیریت، توسعه تجارت، طراحی و نتایج آن مطرح نمود که در سال  2010 موفق به اخذ جایزه راهبرد برتر در اتحادیه اروپا شد.

مثبت شناسی در دهه اخیر، یک نگرشی آرمانی و ایدئولوژیک در نیل به راهبردهای خلاق و پیشتاز بوده است. زیرا به جای تمرکز بر مشکلات، ضعف ها و تهدیدات؛ به امید، قوت، فرصت های پرسود و اثربخش و در کنار آن انگیزش های ارزشی و ایدئولوژیک توجه دارد و بر خلاف فرآیند سنتی در برنامه ریزی راهبرد SWOT ، رویکردی مرزشکن به تحولات و خلاق و نوپدید به روندها دارد.

انسان ها همواره از نقاط منفی تحت عنوان تهدیدات و ضعف ها هراس بسیار در ذهن خود می پرورانند و عمدتا از نقاط مثبت و فرصت ها فارغ شده و نگرش مثبت خود را به ظرفیت این عوامل از دست می دهند. در حالی که می توان با این فرصت ها و رشد نقاط مثبت، ضعف ها و تهدیدات را نه تنها پوشش داد، بلکه از آنها عبور کرد. مثال روشن و به روز آن، هراسی است که قابلیت های فضای مجازی در برقراری ارتباط با نیازها و ظرفیت های بشری به خود اختصاص داده است. در حالی که این فضا بذات مملو از فرصت و قوت های کلیدی برای انسان ها و مطالبات آنها است اگر به کارکردهای منفی برخاسته از این فضا اصالت بخشیم، امکان حضور، به دست گیری و هدایت افکار در این فضا را از دست خواهیم داد.

بر این اساس می توان SOAR را تکنیکی برشمرد که دربرگیرنده مراحل توسعه تغییرات و ایجاد تحولات در محیط از طریق برنامه های مثبت، محرک، خلاق، مرزشکن و پیش برنده است. این امر در زمانی محقق خواهد شد که استراتژیست بتواند تمام عوامل مستتر در SOAR را در قالب سامانه ای با یکدیگر مرتبط نموده و آن را به سمت چشم انداز پیش برد.

در تکنیک SOAR شخصیت های حقیقی و حقوقی به همراه کارگزاران و آحاد جامعه در رسیدن به مقصد و مقصود برنامه ریزی به صورت مشترک حضور می یابند. این تکنیک تمامی مخاطبان خود را به عنوان بخشی از سیستم که با آن دارای اتصالی وابسته می باشند به حرکت وا می دارد. و سعی می کند برای سرعت دادن به فرآیندهای اجرا و تحقق راهبردی خود تمرکز را بر عناصری اعمال نماید که دارای انگیزش قوی و قابلیت هایی کلیدی در رسیدن به هدف را دارا هستند.

با عنایت به اینکه این ظرفیت در نهادهای اجتماعی و نظام های متمرکز بر قدرت عمومی سرمایه گذاری شده است، سهم جوامع در پیاده سازی و اجرای این گونه استراتژی ها بسیار کلیدی و حائز اهمیت است. لذا تکنیک هایی که بر پایه طراحی راهبردهای قوت پایه و نهاده های اجتماعی به صحنه می آیند، امید دستیابی به چشم انداز مشترک را از طریق تعهد طرفین و انرژی های هم افزا افزایش می دهند.

در تکنیک SOAR سهم نهادهای اجتماعی و مخاطبین عمومی در کشف نقاط قوت و فرصت بسیار حائز اهمیت است. تفاوت آن با SWOT در تمرکز بر نخبگانی است که در طراحی راهبرد شرکت کرده اند و در مقام عمل با مقاومت عمومی روبرو شده و موجب شکست برنامه می شوند؛ در حالی که در تکنیک SOAR افراد شرکت کننده و ذی نفعان ترغیب می شوند تا ارزش ها، آرمان ها و ایده هایی که مایل اند در آینده تحقق پیدا کند و از ترجیحات آنان محسوب می شود را در ابتدا نام برده و با برنامه های خلاق یا بازنگری شده نتایج مطلوب مورد انتظار خود را ترسیم و به گونه ای که قابل سنجش و اندازه گیری باشد، به تدوین گران راهبرد عرضه نمایند.

لذا طراحی استراتژی بر اساس تکنیک SOAR شامل دو مرحله پژوهش و جمع آوری و نیز تدوین و طراحی می باشد. در مراحل پژوهش و جمع آوری، محقق سعی می کند بهترین و برترین فرصت های ممکن و پیش روی را مشخص و در ادامه آن مهم ترین سرمایه، مزیت و دارایی های حوزه راهبردی را اکتشاف یا مشخص سازد.

در بخش طراحی و تدوین، در گام نخست، آینده مطلوب و مورد نظر را بر اساس تاکیدات آرمانی و ارزش های پیش روی محیط استراتژیک مشخص ساخته و سپس بهترین نتایج را که قابل اندازه گیری و سنجش می باشد را در روندهای زمانی و در سه گام کوتاه مدت، بلند مدت و میان مدت ترسیم می نماید.

همان گونه که گفته شد این تکنیک هیچ گاه تهدیدات و آسیب ها را مورد بی اعتنایی قرار نمی دهد. بلکه مجموعه و زنجیره ای از این محورها را به عنوان موانع و بن بست های حرکت مورد توجه قرار داده و از طریق فرصت ها و قوت ها، راه حل های عبور یا دور زدن آن را تحت عنوان آنچه می توانیم انجام دهیم اکتشاف خواهد کرد.

به عنوان مثال؛ فضای مجازی، شرایط مناسبی است که در عصر ارتباطات و اطلاعات، مورد نیاز جوامع بشری امروز قرار گرفته است، نفی این محیط و تهدیدانگاری مطلق آن به عنوان فضایی منفعل و تحجرساز مورد قبول نیست. بلکه رویکردی فرصت ساز، خلاق و بستری هدایت گر و پیام آفرین از مزیت های برجسته این فضا بوده که امکان دسترسی به تمامی حوزه ها، مراجع و مخاطبان جهانی به منظور تاثیرگذاری مثبت بر افکار را فراهم نموده و تحقق نتایج انسان پایه و فطرت مدار در ارزش ها و آرمان های اسلامی و تکامل گرای دینی از جمله کارکردهای این فضاست. انتقال دو پیام رهبری معظم انقلاب اسلامی از طریق این فضا به جوانان اروپا و آمریکای شمالی را می توان از جمله این محورها برشمرد.

لذا شناخت زنجیره هایی مثبت از عملکرد، محور و هسته طراحی SOAR می تواند نکاتی ارزشمند و مفید را ارائه کند که در پناه آن به شبکه هایی خلاق و توانمندی های پیشتاز و تفکرات اجماع آفرین در جامعه بشری دست پیدا کرد و آن را به سمت پیشرفت و فلاح بکشاند.

به صورت موجز می توان تکنیک SOAR را راهبردی مثبت گرا در نیل به افق هایی تازه و دیدگاه های نو و مرزشکن برشمرد. در این تکنیک در صورت شناخت ذی نفعان اجتماعی و خبرگی می توان هسته پژوهش و تحقیق را در گام نخست به سمت شناسایی نقاط برجسته و مثبت در فرصت ها و سرمایه های اجتماعی و ملی گسیل داشت و سپس با تحلیلی واقعی از محیط بیرونی و توانمندی های داخلی فرصت ها را به تصویر کشیده و با قابلیت دفع تهدید و عبور از آن به نتایجی قابل حصول و توانمندساز به عنوان گزاره های مشخص، معین و قابل دستیابی دست یافته و سپس با هدف گیری ارزش ها و آرمان های محرک و مقوم در این مسیر هم چون تفکر جهادی، پرتکاپو و انگیزش ساز به سمت چشم انداز مشترک حرکت کرد.

از ویژگی این تکنیک؛ امکان جای دادن نوآوری به هنگام نگارش گزاره های راهبردی و تدابیر مربوط و طرح های قابل حصول است که به هنگام اجرا موجبات یک فضای بهبود یافته، مستمر و نظام مند را در رسیدن به اهداف و نتایج را پیشنهاد می کند.

در فرآیند به کارگیری تکنیک SOAR مراحل ذیل شامل: مرحله آغازین، شناخت و کالبدشکافی محیط، تصویر سازی نتایج و در گام بعدی به کارگیری ابتکار و نوآوری بر اساس آرمان ها و ارزش های مورد تاکید محیط راهبردی است. در مرحله سوم؛ نگارش گزاره های مبتکرانه، نوآورانه ، تحول ساز و پیوسته بایستی صورت گیرد و آنگاه با تاکید بر رسیدن به اهداف و چشم اندازها؛ نسبت به اولویت بندی گزاره های راهبردی در راستای اجرایی نمودن آن اقدام نمود ؛ سپس در حلقه پایانی به حفاظت از حقوق و نفوذ مخاطبان این راهبرد خصوصا مردم و لایه های اجتماعی که بیشترین علاقه و توانایی در به اجرا نهادن نظارت بر روندها و پیشبرد و پیش برندگی این تکنیک از طراحی استراتژی را دارند، پرداخت .

مراحل یاد شده از مهم ترین گام های اجرایی تکنیک SOAR محسوب می شوند.

                                                دکتر حسین عصاریان نژاد