">

فرهنگی اجتماعی

پدیده های نوظهور، فرصت یا تهدید

گزارش پیش رو بدنبال پاسخ گویی به این سئوال است که؛ آیا پدیده های نو ظهور، فرصت هستند یا تهدید؟

23 اکتبر 2019 12:52

پدیده های نو ظهور

مقدمه:

جامعه­ ای که در حال رشد، پیشرفت و توسعه است، همواره دستخوش چالش‌ها و دگرگونی‌های پیش‌بینی‌پذیر و گاه پیش‌بینی‌ناپذیر می‌شود که مدیریت جامعه را سخت و دشوار می­کند. گوناگونی فرهنگی، تنوع قومی، هم تباری برخی مرزنشینان و اشتراکات قومی آنها با کشورهای پیرامونی، عوامل تاریخی، ساختاری و نیز موقعیت کنونی جمهوری اسلامی ایران در غرب آسیا به ویژه از نظر جغرافیای فرهنگی، همچنین ناهمسویی و گاه تعارض محیط پیرامونی و فراپیرامونی با نظام سیاسی، دشواری مدیریت جامعه ما را مضاعف و ضرورت هوشمندی مسئولان را دوچندان می سازد. نهادهای مسئول معمولاً به رویدادها و روندهای سیاسی به‌ویژه امنیتی حساسیت نشان می‌دهند، در حالی که بسیاری از آنها به ویژه پدیده­های نوظهور، ریشه‌های فرهنگی- اجتماعی دارند.

بی­گمان فرهنگ عمومی جامعه، زمینه‌ساز و گاه سازنده­ فرهنگ سیاسی است. به گونه‌ای که دگردیسی و سرعت و شتاب آن، تاحدودی دستگاه‌های رسمی (دولتی و حاکمیتی) را شگفت‌زده و شاید غافلگیر کرده است، پس شناخت و مدیریت بهینه آنها مهم و بسیار ضروری است.

امروزه ظاهرشدن چالش‌های نوپدید برای نظام بسیار قابل تأمل است. منظور از چالش، پدیده یا وضعیتی است که حرکت متعادل جامعه را دچار مشکل نموده یا متوقف می­سازد. لذا، اگر صحیح مدیریت نشود، به “تهدید” بدل می شود و استمرار و فراگیری آن منجر به بحران خواهد شد. اما اگر خوب و به موقع مدیریت شود، “فرصت” خواهد بود…

پدیده های نو ظهور

بی­گمان فرهنگ عمومی جامعه،

زمینه‌ساز و گاه سازنده­

فرهنگ سیاسی است

پیش‌فرض‌ها

این گزارش به صورت مشخص بر پیش‌فرض­های زیر تکیه دارد:

  • جامعه ایران، با شتاب درحال دگردیسی فرهنگی- اجتماعی است.
  • فرآیند جهانی شدن به عنوان مهم­ترین متغیر و پیشران شناخته می‌شود.
  • سبک زندگی برآمده از جهانی شدن به عنوان “ابرفرهنگ” مقوله­ای است که نظام سیاسی باید آن را مدیریت کند.
  • دگردیسی­های جامعه چندسویه، پیچیده و فراگیر است و تمرکز بر یک بُعد آن، خطای جبران ناپذیر خواهد بود.
  • شاخص کارآمدی هر نظام سیاسی در تبدیل کم هزینۀ آسیب و تهدید به فرصت و قوت است.
  • نبرد نرم نامتقارن میان ابرفرهنگ سکولار (با محوریت غرب) از یک سو، و فرهنگ دینی اسلامی (با محوریت ایران) از سوی دیگر، به موضوع پیچیده­ای بدل شده که از نظر تاریخی بسیار سرنوشت‌ساز است.

چیستی مسئله‌های‌ نوپدید

پدیده‌های جدید[1] ، ماهیتاً چالش‌زا هستند که با هویت‌های برساخته و با اهداف و بازیگرانی متنوع و متکثر، روندهای فزآینده و غیرمنتظره­ای را در ابعاد سیاسی، اجتماعی، فرهنگی، اقتصادی و امنیتی برمی‌سازند و سطح انتظارات را نیز در طیف گروه‌های جامعه ایرانی افزایش می­دهند. البته این انتظارات در کشور ما طی صد سال گذشته همواره وجود داشت که به سبب داشتن انرژی (نفت و گاز) و دیگر منابع زمینی و زیرزمینی، باید به آسانی و سریع به رفاه حداکثری رسید.

با استقرار حاکمیت دینی نیز روند انتظارات جامعه شدت گرفت. البته این وضع از این نظر که جامعه به حاکمیت دینی اقبال کرده است، بهترین فرصت تاریخی برای اسلام به ویژه تشیع و نیز نهاد روحانیت به شمار می‌آید، ولی از حیث دیگر، فَوَران نا به‌هنگام امواج انتظارات، خود سبب نارضایتی و ناآرامی و نیز در ادامه، موجب ناامنی می‌شود که مهار و مدیریت آن بسیار پیچیده است. ریشۀ “انتظارات حداکثری” از حاکمیت را نیز باید در فرهنگ عمومی جامعه جستجو کرد.

در تحلیل پدیده‌های نوظهور نسبتسنجی میان انتظارات و امکانات بسیار مهم است. وضع مطلوب این است که میان آن دو تناسب و تقریباً همترازی برقرار باشد. جز این، اگر انتظارات فراتر از امکانات باشد، آنگاه زمینه نارضایتی فراهم می‌شود.

هشدار به‌هنگام مقام معظم رهبری (دام ظل العالی ) در آغاز دهه هفتاد درباره پدیده تهاجم فرهنگی و پس از آن، در نام‌هایی مانند یورش فرهنگی، شبیخون فرهنگی، ناتوی فرهنگی و… بر آن تأکید کردند، نشان می‌دهد مقوله فرهنگ چه اندازه تعیین‌کننده و سرنوشت‌ساز است. علت بنیادین بسیاری از پدیده‌های نوظهور در لایه‌های تهاجم فرهنگی نهفته است. مراد از بیان تأکیدآمیز از پروژه تهاجم فرهنگی از سوی نظام سلطه و عوامل پیدا و پنهان آن و در چارچوب دیپلماسی عمومی، تقلیل دادن مسئله به تهاجم ساده نیست، بلکه منظور این است که پروژه باید در قالب تهدید (جنگ نرم) بررسی و تبیین شود و ماهیت آن بسان تقابل “گفتمانی” فهم شود.

علت بنیادین بسیاری از پدیده‌های نوظهور

در لایه‌های تهاجم فرهنگی نهفته است

جهان امروز در واقع، نبرد و جنگ “گفتمانی”‌ است. در ایران نیز تقابل میان گفتمان سکولار و گفتمان دینی جریان دارد. البته نامتقارن و نابرابر است، زیرا نظام سلطه استکباری، حامی گفتمان سکولار است.

پدیده های نو ظهور

چرایی مسئله‌های نوپدید

جامعه پایدار و پویا همواره پدیده‌های نو می‌آفریند. گستره موضوعات نوین، گسترده‌تر از مسائل است و باید درک روشنی از موضوعات و مسائل نوپدید و چالش­ها یا تهدیدهای نوظهور برساخت و اینکه باید دریافت چگونه و چرا برخی از موضوعات نوپدید اکنون به “مسئله اجتماعی” و شاید سیاسی – امنیتی بدل می­شود.

نکتۀ راهبردی اینکه فضای متکثر برای همه، رویکرد واگرایانه را برمی سازد و این رویکرد تنها به یک اردوگاه اختصاص ندارد، لذا پیدایش این پدیده تنها فرصت برای رقیب و نیز تهدید برای ما نیست، بلکه برای هر دو طرف فرصت و تهدید است و ایجاد همگرایی، حتی در اردوگاه خودی هم دشوار شده است، زیرا فردگرایی و هویت‌انگاری فردی، روبه رشد است.

با توجه به دگردیسی شتابناک جامعه در دهه اخیر، این پرسش طرح می‌شود که آیا با پدیدۀ تحول اجتماعی (به معنای روساختی) یا انقلاب اجتماعی (به معنای زیرساختی) روبه رو هستیم؟

در پاسخ باید گفت: گستره تحول، بیشتر در “سبک زندگی” است. امروزه رویارویی دو سبک زندگی غربی و ایرانی اسلامی در جامعه ایران به روشنی آشکار است. شاید یک دهه پیش نشانه‌های آن، چندان محسوس نبود، اما چندی است که نمادهای “سبک زندگی غربی” همسو با روند “جهانی شدن” به ویژه “فرهنگ”، کاملا احساس می‌شود.

تبیین روند کنشگری اجتماعی

اگر بخواهیم کنشگری اجتماعی را از حیث گفتمانی، سازماندهی، فراگیری و … در نسبت با حاکمیت مرحله‌بندی کنیم، در سه مرحله: 1- پرسش اجتماعی 2- پویش اجتماعی 3- جنبش اجتماعی، پیکربندی می‌شوند. نخستین مرحله در تجمیع مطالبات گروه‌های جامعه از حاکمیت است که اگر به آن پاسخ‌دهی و مدیریت نشود، آنگاه به مرحله “پویش اجتماعی” می‌رسد، یعنی روند آن از نظر گفتمانی و سازماندهی وسیع‌تر و عمیق‌تر می‌شود و سرانجام، مرحله جنبش اجتماعی تکوین می‌یابد. مراد از پرسش اجتماعی این است که فرد یا گروه در نسبت‌سنجی هویت و موضع خود با حاکمیت، با آن “فاصله معناداری” را تعریف می‌کند، یعنی از نظر شرایط ذهنی و شرایط محیطی خود را ” ناهمسوی” نظام می‌انگارد، پس مرحله پرسش، نخستین مرزگذاری با حاکمیت شناخته می‌شود.

امروزه پدیده‌های اجتماعی، حتی آنها که بار امنیتی دارند، آمیزه­ای از ویژگی‌های نرم و سخت است، به این معنی که متغیرهای اقتصادی، فرهنگی، تاریخی و سیاسی و … در پیدایش و گسترش آن نقش دارند. چندی است که لایه‌های نرم در کنشگری اجتماعی موضوعیت یافته و روند پیچیدگی در آنها فزآینده شده است.

گفتنی است که همه این کنش­ها و رفتارها را نباید در مقابل نظام انگاشت، چون برخی از آنها بر اساس بسترها شکل می‌گیرند و اساساً طیفی از آنها می‌خواهند فقط دیده شوند و در معادلات اجتماعی به آنها توجه شود، پس در اصل، برخی در پی تقابل با نظام نیستند، تنها دنبال نوعی سنت‌شکنی­اند، البته پاره­ای از این سنت‌شکنی‌ها، به سبب انگیزه‌ها و انگیخته‌ها، به صورت ناخواسته و حتی نیندیشیده با اهداف سیاسی «هم‌پوشانی» می‌یابد، یعنی انگیزه سیاسی نیست؛ ولی نتیجه، سیاسی است یا سیاسی تفسیر می‌شود.

پدیده های نو ظهور

مفهوم امنیتی پدیده های نوظهور

در بررسی پدیده‌های نوظهور، معمولاً روش آنها این است که از زمینه‌های داخلی بهره می‌گیرند و به اصطلاح “موج ‌سواری” می‌کنند و در راستای اهداف خود از آن سود می برند. افزون‌ بر این، طرح جریان‌سازی را نیز نباید از نظر دور داشت. پدیده‌های نوظهور ابعاد گوناگونی دارد و گسترۀ تحول آن وسیع است.

مفهوم امنیتی پدیده های نوظهور

در معنای موسع و فراگیر خود،

شامل حوزه سخت‌افزاری و نرم‌افزاری می‌شود

معیار داوری برای “امنیتی بودن” یک پدیده، تنها این نیست که ماهیت و خود آن پدیده به صورت مستقیم در ستیز و تعارض با نظام سیاسی باشد. بلکه موضوع فراتر و پیچیده‌تر از آن است، زیرا ممکن است امواج تحول به اندازه­ای برای جامعه نا به‌هنگام باشد که “تعادل جامعه” را به‌شدت برهم زند و به آن تکانه یا شوک وارد کند و نیز “سرعت تحول”، و برون‌زاد بودن خود یک مسئله اصلی است، یعنی سرعت تحول جامعه با شتاب پدیده‌های “برون‌زاد” هم­سان نیست. مراد از برون‌زادی پدیده این است که افزون‌ بر خاستگاه و جایگاه داخلی، عوامل بیرونی (بیگانه، اپوزیسیون، سرویس‌های اطلاعاتی حریف و …) نیز برآن اثرگذار است. البته ممکن است پدیده، برون‌پروری و برون‌پردازی هم بشود. پدیده برون‌زادی را باید به صورت “فرایندی” نگریست و تحلیل کرد. مفهوم امنیتی پدیده های نوظهور در معنای موسع و فراگیر خود، شامل حوزه سخت‌افزاری و نرم‌افزاری می‌شود.

پدیده های نو ظهور

ویژگی‌ پدیده‌ های نوظهور

این نوع پدیده، دارای ویژگی‌های زیر است:

  • تقابل با ارزش‌ها و هنجارهای جامعه دارند.
  • غافلگیر و پیش‌بینی‌ناپذیر هستند.
  • رهبری میدانی ندارند. (معمولاً این پویش‌ها ‌» بی‌سر» اند)
  • اشتیاق‌انگیزی برای جذب و توجه مردم، سازماندهی و بسیج‌گری توده­ای دارند.
  • مسئله‌آفرین و تنش‌زا هستند.
  • فاقد روش‌های خشونت‌ آمیز اند.
  • فراگیر، فزآینده و گسترده هستند.
  • رسانه‌محوری، شبکه محوری در فضای مجازی (تحریک‌پذیری، اثرگذاری) وجود دارد.
  • مداخله و اثربخشی جریان‌های خُرد اجتماعی دارند.
  • جسارت، گستاخی، افسارگسیختگی در ماهیت آنها وجود دارد.
  • همگرایی و هم‌افزایی جریان‌ها و پدیده‌های نوظهور، به‌رغم تمایزهای سیاسی و گفتمانی مشهود است.

پیامد های احتمالی پدیده ها

  • گفتمان‌سازی، گفتمان‌پردازی
  • مسئله‌سازی و مشغول‌سازی برای حاکمیت
  • بسترسازی برای نافرمانی مدنی
  • تغییر در بینش‌ها، ارزش‌ها، هنجارها و رفتارهای جامعه
  • اعمال فشار و تغییر از راه ایجاد جامعه­ای مبتنی بر الگوهای شبکه­ای
  • بهره‌گیری از ظرفیت اجتماعی برای تداوم تعارض‌های سیاسی
  • نمادسازی از شاخص‌ها و شخصیت‌های سکولار
  • جریان‌سازی در برابر تفکر دینی، سیاسی
  • درگیر کردن مردم درباره مسائل اجتماعی با کارکرد سیاسی
  • تعمیق احساس فاصله مردم با ساختار سیاسی
  • ذهنیت‌سازی درباره بازگشت و گفتمان‌سازی از ایران گذشته و احساس افتخار برآمده از آن
  • فرصت‌سازی برای معارضان در مدیریت افکار عمومی و بهره‌گیری از ظرفیت‌های جامعه (استفاده از نقاط ضعف)
  • بروز احساسات صنفی، قشری، فمینیستی، قوم‌گرایانه و…
  • هویت‌خواهی و هویت‌سازی متمایز و رفع خلأهای هویتی کنونی
  • تخلیه هیجانات با نگاه تفریحی و تفننی.

پدیده های نو ظهور

کنشگران پیشران و شتاب‌دهنده

نمونه­های بارز کنشگران پیشران و شتاب­دهنده (اعم از داخلی و خارجی) عبارتند از:

الف:پیشران ­ها:

  • پیشرفت تکنولوزی و جهانی شدن
  • نابرابری اجتماعی، بحران اشتغال
  • تشدید تحریم­ها
  • دین­ستیزی و تهاجم فرهنگی
  • قومیت­گرایی

ب: شتاب ­دهنده ­ها:

  • راهبردپردازی، عناصر و جریان‌های سیاسی و فرهنگی ناهمسو
  • عناصر و شبکه‌های ماهواره­ای وابسته به ضدانقلاب
  • فضای مجازی (جریانات ناهمسو)
  • افراد و گروه‌های معاند نظام
  • سمن‌های داخلی و خارجی وابسته به نظام سلطه

هویت مشترک برخی از شتاب­دهندها که بر روند شکل­گیری پدیده­های نوظهور چالش آفرین اثرگذار هستند، ساختارمندی و برون­زادی آنهاست که با عامل خارجی پشت صحنه همراستا بوده و تا حدودی عملیات روانی و جنگ رسانه­ای را محتوا­سازی و همراهی می­کنند.

آسیب­ ها و تهدیدها

  • پیامدهای ناشی از سر ریز مشکلات اجتماعی، اقتصادی، فرهنگی و سیاسی به فضای عمومی جامعه
  • سرخوردگی بخش‌هایی از اقشار و سلایق جامعه ناشی از ضعف ساختارها و الگوهای رسمی
  • تخلیه نشدن همزمان انرژی‌های تجمیع شدۀ اجتماعی
  • رواج فراگیر شبهه­افکنی در جامعه، فرسایش و کاهش اعتماد اجتماعی
  • القای حقارت ناشی از مقایسه‌سازی وضع کشور با وضع دیگر کشورها
  • افزایش انتظارات اقشار جامعه از نهادهای حاکمیت
  • تبدیل رویکرد پرسش­گرانه به رویکرد چالش­گرانه
  • تبدیل شتابان خرده گفتمان‌ها به یک گفتمان و نیز تبدیل سریع گفتمان، به جریان مسلط
  • تبدیل نگرش و کنش پویشی به نگرش و کنش جنبشی
  • هویت‌سازی برای پدیده­های نوظهور و ایجاد جنبش و اعتراض در بدنه جامعه
  • جایگزین‌سازی گفتمانی پدیده های نوظهور در برابر ارزش­ها و گروه­های مرجع خودی
  • بهره­گیری از پدیده­های نوظهور برای ایجاد آشوب و بحران‌های اجتماعی.

فرصت‌ها و قوت‌ها

  • دگردیسی دیجیتالی و تبدیل فضای مجازی به فضای واقعی فرصتی برای شناخت بیشتر پدیده­ها و مدیریت آن
  • فراهم شدن کنترل احساسات، هیجانات و افکار مشترک(همزاد پنداری با دیگران، باستان‌گرایی، ملی‌گرایی، دفاع از مظلوم، عدالت‌خواهی و…)
  • تخلیه هیجانات و خودبیانگری و تمایل به نمایش‌های عمومی و خیابانی
  • دسترس‌پذیری روان و آسانِ لایه‌های هم‌اندیش به یکدیگر.

موانع و محدودیت‌های مدیریت پدیده ها

  • درک متفاوت نسبت به ماهیت و کارکرد پدیده­های نوظهور (برخی پدیده‌های را تهدید و همزمان، گروه دیگری آن را فرصت می‌دانند)
  • ضعف در شناخت کانون‌ها، روندها، بازیگران و الگوهای رفتاری
  • جذب و تقویت همدلی و احساسات جمعی در بستر پدیده­های نوظهور
  • اوج‌گیری پر شتاب در روندها (که سبب محدودیت در تصمیم‌گیری و مدیریت می‌شود)
  • چندهسته­ای بودن پدیده­های نوظهور (که میزان آسیب‌پذیری آنها را کاهش داده است)
  • ضعف آموزش و تجربه لازم نیروهای حاکمیتی برای کنترل مناسب این پدیده‌ها با کمترین هزینه
  • آموزش‌های سازمان‌یافته­ فراگیر عوامل پدیده­های نوظهور در فضای سایبری برای رویارویی با برنامه‌ریزی نیروهای حاکمیتی
  • قدرت اطلاع‌رسانی و جابجایی سریع برای مقابله با آخرین تصمیمات حاکمیتی و راهکارهای جدید در فضای مجازی
  • اتخاذ روش‌های نرم، به دلیل داشتن اثربخشی و نیز برای پیشگیری از اتلاف زمان و منابع

 راهبردها و راهکارها

  • شناخت و تبیین ماهیت و روند تحولات پرشتاب فرهنگی- اجتماعی از سوی نهادهای مربوطه؛
  • بررسی نقش، هدف­گذاری و راهبرد متغیرهای برون‌مرزی مانند دولت­ها، سرویس­ها، دیپلماسی عمومی، طرح‌های جنگ نرم، نهادهای بین‌المللی و… در تحولات اخیر
  • بررسی و ریشه‌یابی علمی- اطلاعاتی فرآیند و سازمان “هویت مقاومت” (آشکار و پنهان) در شکل‌دهی رفتار فردی و جمعی کنشگران
  • شناسایی ظرفیت‌ها، منابع، بازیگران(داخلی- خارجی) مؤثر در پیدایی، تداوم و امنیتی­سازی پدیده­های نوظهور
  • تفکیک ساحت‌های “جامعه هدف” برای تجزیه و کاهش هم‌افزایی و یارگیری کنشگران
  • شناسایی و رصد پیشران­ها و شتاب­دهنده­ها
  • هشداردهی و ساماندهی نهادهای فرهنگی کشور به ویژه نهاد روحانیت و حوزه علمیه نسبت به حساسیت و سرنوشت‌ساز بودن تحولات اخیر در هویت اقشار جامعه و پاسخ­دهی به شبهات و مسائل پیچیده و فزآینده موجود در جامعه
  • هشیارسازی و هشداردهی نهادهای مربوط نسبت به هدایت و نیز جریان‌سازی و جریان‌سواری و… سرویس‌های بیگانه
  • تشریح و تبیین ضرورت روند “هم­سویی و هم‌افزایی” درون‌سازمانی و بین سازمانی به سبب فرابخشی بودن پدیده­ها
  • آگاه‌سازی “جامعه هدف” دربارۀ طراحان و بازیگران پدیده­های نوظهور در بستر فضای مجازی
  • روشنگری و ساماندهی نظام رسانه­ای کشور به‌ویژه مدیریت فضای مجازی برای هم­سویی و هم‌افزایی روند اشرافیت بر پدیده های نوظهور

پدیده های نو ظهور

[1] – عناوین برخی از پدیده­های نوظهور که امروزه با آن مواجه هستیم، عبارتند از:

بازی­های رایانه­ ای آنلاین، جهان وطنی، شبکه سازی مجازی، شهروند خبرنگار، هویت مجازی، زندگی مجازی (زندگی دوم)، تروریست مجازی، ارز رمزها، شخصیت سازی مجازی، هنجار سازی ناهنجارها (بی­ حجابی- مشروب- عشق مثلثی- ارتباط با محارم و…)، دین سازی و فرقه سازی، اعتیاد مجازی، افکارسازی عمومی، گفتمان سازی، خودکشی مجازی …

دیدگاهتان را بنویسید

نشانی ایمیل شما منتشر نخواهد شد.