چیستی گروه تکفیری داعش، سازمان رزم و ساختار اقتصادی آن
یادداشت پیش رو ضمن تعاریفی از ماهیت وجودی داعش روند شکل گیری آن را بازنگاری کرده و سازمان رزم و ساختاراقتصادی آن تشریح نموده و چگونگی تامین و توانایی منابع مالی داعش را بازگو می کند.
6 می 2017 08:56
چیستی داعش :
داعش یک گروه افراطی است که پیدایی آن از درون گروههای تکفیری است و به سرعت با مساعدت و حمایت برخی از کشورهای منطقه و فرامنطقهای، مناطقی از عراق و سوریه را اشغال و زیر سلطه خود درآورد. گروه داعش با دیگر گروهها از نظر ماهوی متفاوت است و در مقایسه با آنها بسیار گسترده و فراگیر است و به یک معنا، «فراجغرافیایی و فراسرزمینی» است. به همین دلیل با آنها هم پوشانی دارد. پیش از بررسی وضعیت سازمان رزم و ساختار مالی و اقتصادی داعش، به اجمال، چیستی و ماهیت آن، تعریف شده و روند شکل گیری این گروه بازنگاری می شود تا انگارهای کوتاه در ذهن خواننده محترم شکل گیرد.
برای علل وجودی و چیستی داعش چند تعریف متصور است:
- تعریف یکم: داعش یک قرائت عملگرایانه مبتنی بر فقه اهل سنت با تکیه بر «روانشناسی توده» است که در لوای شعار «احیای خلافت اسلامی» به عنوان خواست و آرزوی اکثر پیروان فرق اهل سنت، اقدام کرده است.
- تعریف دوم: داعش واکنشی در برابر قدرتیابی احزاب و گروههای شیعه در منطقه به ویژه در کشورهای عراق، افغانستان و حتی سوریه است که با پشتیبانی و حمایت غربیها به خصوص آمریکا انجام میپذیرد و تا مقاطعی از حمایت و پشتیبانی برخی دولتهای اسلامی منطقه برخوردار بوده است.
- تعریف سوم: جریان داعش موج سواری بعثیون و مافیای قدرت و ثروت از بستر احقاق حقوق اهل سنت است که با ترفند ایجاد ناامنی در منطقه با تاراج منابع نفتی و گازی به اموال بادآوردهای دست یافته و یا موقعیت خود را در عرصه قدرت محکم کنند.
- تعریف چهارم: جریان داعش در عراق، و برآیند ائتلاف اخراج شدگان از عرصههای نظامی، سیاسی و فرهنگی و جریانات افراطی اهل سنت است که در اوج وحشیگری فراگیر قرار دارد.
1ـ روند شکلگیری داعش:
باتجربه گروههای سلفی طالبان و القاعده گروه «توحید و جهاد» به سرکردگی «ابومصعب الزرقاوی» با نام اصلی «احمدفاضل النزال الخلایله» در سال 1999 ایجاد گردید و بابیعت او با «اسامه بنلادن» سرکرده «القاعده»در سال 2004، این گروه که شاخه سازمان القاعده در عراق بود، با نام “القاعده فی بلاد الرافدین” تاسیس شد. الزرقاوی در همین سال با صدور بیانیهای شیعیان را دشمن اصلی (دشمن نزدیک) و آمریکا دشمن دور اعلام کرد و علیه شیعیان عراق و برخی حاکمان کشورهای اسلامی اعلان جهاد کرد. وی برای اولینبار مقابل دوربین سر یک گروگان خارجی را برید و در سال 2006 در گفتار صوتی از تشکیل مجلس شورای مجاهدین در عراق (به سرکردگی عبدالله بن راشد صالح البغدادی) خبر داد و در ژوئن 2006 در شمال بعقوبه عراق به دست نیروهای آمریکایی کشته شد. پس از هلاکت زرقاوی، ابوحمزه المهاجر (ابوایوب مصری) وزیر جنگ داعش برای سرکردگی این گروه تعیین شد و برنامههای توسعهطلبانه گروه تداوم یافت. وی و ابوعمر البغدادی مغز متفکر و رئیس دولت اسلامی عراق در عملیات نیروهای عراقی و آمریکا در آوریل 2010 کشته شدند و ابوبکر البغدادی (ابراهیم بن عوادبن ابراهیم السامرایی) رهبری گروه را برعهده گرفت، با روی کار آمدن ابوبکر البغدادی، دامنه عملیات و حملات آن گسترده شد. همزمان با آغاز بحران در سوریه، عناصر این گروه در سوریه نیز فعال شدند و با همكاري افسران و بازماندگان حزب بعث در عراق نیرومند شد.
داعش را تا سال 2010 میتوان یک گروه تروریستی و شورشی دانست که در اثر اختلافات مذهبی، قبیلهای و سیاسی در عراق، چالش اختلافات گروههای سنی با دولت مرکزی، شرایط منطقه، غفلت استراتژیکی دولت عراق و همکاری عوامل داخلی با تصرف بخشهای از عراق در قامت یک دولت ظاهر شده است.
ابوبکر البغدادی سرکرده «دولت اسلامی در عراق» در 9/04/2013 در پیام صوتی ادغام «جبهه النصره لاهل الشام» و «دولت اسلامی در عراق» را اعلام کرد، تا به این ترتیب گروه «دولت اسلامی عراق و شام» (داعش) شکل بگیرد. اقدام البغدادی با واکنش ابومحمد الجولانی رهبر جبهه النصره مواجه گردید. اما پس از مدتی «ایمن الظواهری» رهبر القاعده ادغام این دو گروه را لغو و هر کدام را مسئول رسیدگی به مناطقی کرد که در آن حضور دارند. این اقدام الظواهری موجب آغاز اختلاف جبهه النصره و دولت اسلامی در عراق و شام (داعش) و درگیریهای مسلحانه دو طرف شد. در ژوئن 2014 سخنگوی داعش واژه عراق و شام را از نام گروه حذف و ایجاد دولت اسلامی را با خلافت اسلامی اعلام کرد و ابوبکر البغدادی به عنوان خلیفه مسلمانان معرفی شد.
آنچه «داعش» را از دیگر گروههای تروریستی حتی از «جبهه النصره» و «ارتش اسلام» و «جبهه اسلامی» با وجود وحدت ایدئولوژیکی که همان «وهابیت تکفیری» و سرنوشت و دشمن مشترک است، متمایز میکند، این است که داعش «طرحی جهادی ـ فراکشوری» است و همین موجب میشود تا این گروه تروریستی از نظر اجرای طرحهایش به وهابیت تندرو بسیار شبیه شود.
بهرغم این که، تفکر سلفی ـ وهابی، تفکری در اصل عربی است. ولی در سایة فعالیت گسترده آلسعود و همکاری کشورهای مختلف به ویژه آمریکا، انگلیس، پاکستان، امارات ،گروههای سلفی رادیکال در چند دهه اخیر به طرز شگفتی رشد کردهاند و در سالهای اخیر، بر بخش بزرگی از جامعه اهل سنت کشورهای اسلامی و دیگر مناطق جهان، اثرگذارشده است.
فعالیت جریانهای مختلف سلفی ـ وهابی در آسیای مرکزی، قفقاز، شمال افریقا، اروپا، آمریکا، استرالیا و… به روشنی گستره این اندیشه را در مناطق مختلف جهان نشان میدهد.
گروه تروریستی سلفی ـ تکفیری داعش و دیگر گروه های همسو با حمایت و چراغ سبز کشورهای غربی و با همکاری مؤثر و همه جانبه برخی کشورهای عربی صاحب نفوذ خلیج فارس (عربستان، قطر، امارات و…) و بهرهبرداری از خط ترانزیتی ترکیه برای بسیج پیکار جویان سراسر جهان، شعله جنگ داخلی سوریه را افروختند و سپس بحران عراق را ایجاد کردند و با تشکیل دولت و اعلام خلیفه خود خوانده به نتایجی نیز رسیدند و البته در کنار آن عوارضی هم پدید آوردند. هر یک از قدرتها و کشورهای آمریکا، اسرائیل، عربستان و کشورهای عربی حامی، ترکیه و… در وقوع، استمرار، دامنه مناقشه و بحران ناشی از فعالیت گروههای سلفی تکفیری، نقش داشتهاند و از آن نیز بهره برداری کردهاند.
2ـ سازمان رزم داعش:
هرچند آمار دقیقی از نیروهای انسانی، اعضا و سازمان رزم گروههای تکفیری در دست نیست. ولی گفته می شود این گروه هم اکنون دارای 52 هزار عضو است. از این شمار، 30 هزار تن عنصر نظامی و 22 هزار تن در اداره امور مختلف گروه فعالیت میکنند. حدود 50 درصد از کارگزاران و جنگجویان داعش عراقی، 8 هزار نفر سوری، حدود 4 هزار نفر از آسیای مرکزی و 2 هزار تن از چچن، داغستان، تاتارستان و روسیه به گروههای تکفیری پیوستهاند و بقیه را اتباع کشورهای فرانسه، آلمان، بلژیک، انگلستان، سوئد، هلند، استرالیا وترکیه تشکیل میدهد. علاوه برآن، افرادی از اتباع دیگرکشورهای آسیایی، چین، اندونزی، فیلیپین، تایوان و ایران نیز در میان جنگجویان داعش هستند. در میان اتباع عربی نیز اغلب مصریها در مناصب شرعی، تونسیها در مناصب فرماندهی، عراقیها در مناصب امنیتی، سعودیها در امور شرعی و انتحاری فعالیت میکنند. اغلب زنان گردان خنساء (کتیبه الخنساء) از اتباع تونس، عربستان سعودی و برخی کشورهای دیگر مانند آلمان هستند.
بنابه گزارشهای منتشرشده، تعداد عناصر پیوسته به داعش تا ماه دسامبر 2015 حدود 27 هزار نیروی خارجی اعلام شده که از 86 کشور جهان است. از این عناصر حدود هزار و صد تن از افراد داعش از سوی این گروه زندانی شده و شمار بسیاری از آنها اعدام شدهاند. آمار کل تلفات انسانی گروه در سوریه و عراق از آغاز درگیریهای سوریه به 7064 نفر میرسد که 4733 نفر آنها در عراق (از آغاز حضور داعش در موصل تاکنون) کشته شدهاند.
داعش برای مدیریت عملیاتهای نظامی، شورای نظامی و برای اداره مناطق تحت کنترل خود شورای ویژه تشکیل داده است. شورای نظامی داعش مسئولیت برنامهریزی، مدیریت سران و عملیاتهای نظامی را بر عهده دارد. در گروه، عملیاتهای نظامی به نام غزوه شناخته میشوند. داعش با شماری از گروههای مسلح در سوریه بیعت کرده و از توان نظامی آنان بهره میگیرد؛ از جمله: جیش المجاهدین، اتحاد ترکمنستانی، جیش المثنی، اکناف بیتالمقدس. شمار دیگری از گروههای مسلح نیز به این گروه اعلام وفاداری کردهاند که عبارتند از: ارتش یرموک (جیش الیرموک)، تیپ العمری (لواء العمری) در استان درعا، تشکیلات ابوهمام الشافعی(تنظیم ابوهمام الشافعی) در القریتین،گردانهای حامی اهل سنت (کتائب حماه السنه) در خان شیخون، جنبش فدائیان (حرکه الفدائیین) در ادلب،گردان البشر (کتیبه البشر) در جسر الشغور، تیپ درع الجبل در حماه، دسته توحید (سریه التوحید) در حارم. این گروه دارای سلاح شیمیایی بوده و فرماندهان خبره گروه، آزمایشهایی برای توسعه سلاح شیمیایی در مزرعههای الطارمیه و البورکیه در جنوب بغداد اجرا کرده. عربستان مراحل آغازین استراتژی خود در سوریه را با در اختیار قرار دادن سلاحهای پیشرفته در دست معارضان با هدف خنثیسازی حملات هوایی و توپخانهای نیروهای دولتی سوریه شروع کرد. ورود عربستان به مرحله تهاجمی، در شمال با کمک ترکیه و در جنوب سوریه با کمک پادشاهی اردن انجام میشود. داعش برخی از نیروهای نظامی خود را برای گذراندن دورههای آموزش تخصصی و آمادگی نظامی به پادگانهای اردن فرستاد. اردن با آموزش بیش از 10هزار نفر از فرزندان عشایر در عراق و سوریه نقش مهمی در کنار عربستان در افزایش توان نظامی داعش دارد. بر پایه توافق میان داعش و ترکیه و برخی از کشورهای حوزه خلیج فارس از جمله عربستان سعودی و قطر، تسلیحات پیشرفته نظامی در اختیار نیروهای داعش گذاشته میشود. پارهای گزارشها از ارسال کمکهای نظامی و لجستیکی از ترکیه برای داعش و درمان مجروحان جنگی آنان حکایت دارد و در خاک ترکیه چند پادگان آموزشی در اختیار داعش قرار دارد. گروه در برخی اقدامات نظامی خود از چندین دسته (تهاجمی، انتحاری و…) استفاده میکنند تا هرکدام یک بخش از عملیات را انجام داده و مسیر را برای دستیابی به هدف آماده کنند. استفاده از مردم در مناطق تحت تصرف و نیز کنترل و جلوگیری از خروج آنان از شهر، برای ممانعت از مداخله جنگندهها و بمباران هوایی هم در برنامه گروه قرار دارد.
برخی گروههای وابسته به داعش مانند گروه انصار بیتالمقدس مستقر در صحرای سینای مصر و… افراد کم سن و سال (کودکان و نوجوانان بین 9 تا 13 سال و 13 تا 17 سال) را به منظور به کارگیری در عملیاتهای تروریستی و انتحاری آموزش میدهند. (آموزش رانندگی موتورسیکلت، بکارگیری اسلحه، بمبگذاری، ساخت بمب دستساز و…). همچنین داعش با انتشار تصاویری در شبکههای اجتماعی از تاسیس اردوگاه آموزش نظامی (کمپ ابوعیسی) برای تروریستهای کشور آذربایجان در مناطق مرزی عراق با سوریه خبر داده است. به ادعای آن، دراین اردوگاه آموزشهای تخصصی کار با انواع سلاح، تاکتیک و… به داوطلبانی که از اتباع جمهوری آذربایجان هستند، به زبان آذری تدریس میشود.
داعش تلاش میکند که تا با چندهزار کیلو مواد شیمیایی که از عراق به سرقت برده اند، بمب شیمیایی تولید و به هنگام لزوم استفاده کننند و برای نیروهای رده بالا و فرماندهانش که در نزدیک دمشق هستند، ماسک ضد شیمیایی توزیع کرده است.
عملیات موسوم به «انغماسی» در دستور کار عناصر داعش قرار دارد، این عملیات، شبیه انتحاری است که نیروی داعش کمربند انفجاری به خود بسته و به میدان نبرد میرود و هنگامی که توان مقابله را از دست داد، خود را در صحنه نبرد منفجر میکند.
حمله به زندانها و آزادسازی و تسلیح زندانیان از روشهای عملیاتی داعش در اقدامات نظامی آنان در عراق است. همکاری و هماهنگی بعثیها و برخی از نظامیان عراقی منجر به عدم مقاومت آنان در برابر حملات داعشیها و تحویل سریع سلاحهایشان میشود.
برخی کشورهای بلوک شرقی سابق در اروپا به عنوان کشورهای اصلی فروشنده سلاح و تأمین کننده تجهیزات نظامی داعش هستند. داعش خودروهای زرهی، توپهای جنگی، موشک انداز و مهمات ، سیستمهای آتش توپخانه ، تانک و سلاحهای نیمهسنگین و دیگر خودروهای نظامی برای حمل و نقل نیرو خریداری کرده است.
3ـ ساختار اقتصاد داعش:
میتوان گروه داعش با نظام مالی متنوع و پیچیده، به عنوان یکی از ثروتمندترین گروه تروریستی جهان دانست که توانسته است همه گروهها و سازمانهای تروریستی در جهان را از لحاظ ثروت پشت سر بگذارد. نفت ،گاز، محصولات پتروشیمی، مالیات و کشاورزی ارکان اقتصاد داعش است. مهمترین منبع مالی آن درآمد حاصل از فروش نفت است که به رغم فروش با قیمت پایین و با واسطه، برآورد شده که روزانه 2 الی 4 میلیون دلار درآمد کسب میکند. این ظرفیت پس از تحولات اخیر و تلاشهای بینالمللی و ائتلافهای منطقهای رو به کاهش است.
ثروت گروه در عراق و سوریه در حدود 2200 میلیارد دلار برآورد شده است و ظرف تنها یک سال 200 میلیارد دلار بر داراییهای خود افزوده است. این میزان ثروت و درآمد برای یک گروه سازمان یافته و تقویت سازمان رزم آن و اداره شهرهای تصرف شده کفایت دارد. با نگاهی به هزینه جنگها نیز میتوان اقتصاد داعش را برآوردکردکه از طریق منابع زیر به دست آمده است:
1ـ3ـ نفت و انرژی
مهمترین منبع مالی داعش نفت است. به رغم حملات هوایی و ادعای آمریکا برای مقابله با داعش، این گروه ماهانه حدود 50 میلیون دلار از محل فروش نفت چاههای مناطق زیر سلطه خود، درآمد دارد و نیز چندین میدان نفتی و پالایشگاه را در سوریه و عراق تصرف کرده. این گروه بر بسیاری از چاهها از جمله التیم، العمر، التانغ، القهار و الورد مسلط و از راه واسطهها و تجار ترکیه ای نفت استخراج شده را به فروش میرساند. کارشناسان درآمد سالانه گروه از محل فروش نفت و انرژی مناطق تحت تصرف در عراق و سوریه را بیش از 260 میلیون دلار برآورد کردهاند که بهرهگیری از منابع نفت عراق با تولید روزانه 40 هزار بشکه، بهرهگیری از منابع نفت سوریه با تولید روزانه 45 هزار بشکه است.
2ـ3ـ مالیات
دریافت مالیات و عوارض از مردم ساکن در مناطق اشغال شده؛ دریافت مالیات از کامیونهای حامل مواد، عوارض خروج از مناطق تصرف شده، مالیات از برداشتهای بانکی، دریافت خراج و جزیه از غیر مسلمانان ساکن در قلمرو اشغال شده؛ گرفتن فدیه بابت آزادی اسیران؛ از محورهای درآمد مالیاتی داعش است.
داعش با تعیین قوانین مالیاتی جدید در مناطق اشغالی به تأمین منابع مالی خود میپردازد، بر این اساس هزینه برق در یکی از مناطق تحت تصرف در عراق را برای هر منزل 10 هزار دینار، آب بهای هر خانه 5 هزار دینار، مالیات مغازهها و مراکز تجاری 50 تا 200 دلار، عوارض شهرداری برای هر منزل و مغازه 5 هزار دینار، هزینه مراجعه به بیمارستان بین 1000 تا 3 هزار دینار، هزینه مولدهای برق به ازای هر واحد 500 هزار دینار، جریمه تخلفات رانندگی بین 15 تا 30 هزار دینار، هزینه پارکینگ خودروها 1500 دینار، هزینه خواندن خطبه عقد 25 هزار دینار برای هر زوج، هزینه ورود کالا و خودرو به استان بین 100 تا 2 هزار دلار تعیین کردهاند.
3ـ3ـ کشاورزی
فروش محصولات کشاورزی مناطق تحت تسلط، اجاره ابزار و تجهیزات کشاورزی، جمعآوری غلات به عنوان زکات از کشاورزان یکی از ارکان اقتصاد داعش است. بنابر گزارش سازمان غذا و کشاورزی سازمان ملل متحد، داعش بیش از 40درصد تولید گندم عراق را در سال 2014 تحت کنترل داشته است.
4ـ3ـ سایر منابع اقتصادی
بجز منابع مالی موجود در سرزمینهای اشغالی عراق و سوریه (نفت، کشاورزی و…) کمکهای لجستیکی، پول و امکانات آمریکا، عربستان، قطر و برخی کشورهای اروپایی و کشورهای همپیمان سعودیها در منطقه، در ردیف منابع مالی داعش به حساب می آید و ترکیه را میتوان در مجموعه اقتصاد داعش، مهم و مؤثر تعریف کرد.
جمعیت دارالتقوی که در سال 1989 برای کار فرهنگی و پزشکی در جامعه اهل سنت تشکیل شده، هم اکنون به مرکزی برای کمک و حمایت مادی و تدارکاتی از نیروهای تکفیری تبدیل شده و در زمینه اقدامات انتحاری و تروریستی از هیچ کمکی به عوامل آن کوتاهی نمیکند. داخل مقرهای این جمعیت، انبارهایی از انواع اسلحه و مهمات و مواد منفجره وجود دارد که از سوی آمبولانسهای وابسته به این تشکیلات، آنها را جابجا میکنند.
داعش توانست با دستیابی به بخشهایی از آثار تاریخی سوریه و فروش غیرقانونی این آثار باستانی گرانبها، منابع مالی مورد نیاز برای عملیات نظامی خود را به دست بیاورد. از همان آغاز جنگ سوریه دزدان عتیقهجات داعش به پایگاههای مهم باستانشناسی واقع در سوریه و همچنین شهرهای باستانی تدمیر، هترا و نمرود که از سوی یونسکو شناسایی و ثبت تاریخی شده، حمله کرده و به آن دستبرد زدهاند. نیروهای داعش از طریق دلالان عتیقهجات سعی میکنند، اجناس خود را به فروش برسانند.
از دیگر راههای تأمین منابع اقتصادی میتوان به محورهای زیر اشاره کرد:
- تصرف بانکها و منابع ارزی و مسکوکات (طلا و… ) شهر موصل و دیگر شهرها و چپاول و غارت اموال عمومی؛
- غارت و به غنیمت گرفتن سلاح، مهمات و دیگر تجهیزات جنگی در شهرها و مراکز تحت تصرف؛
- کسب درآمد حاصل از فعالیتهای تروریستی و جنایی در منطقه خاور میانه؛
- استفاده از منابع مالی کشورهای قطر و کویت به لحاظ ضعف سیاسی و نظام باز مالی آنها؛
- پولهای نقدی که توسط تروریستهای خارجی ملحق شده به این گروه دریافت میکند؛
- فعالیتهای تجاری غیر قانونی؛
- آدمربائی، اخاذی، باجگیری و اخذ غرامت بابت نقشآفرینی سمنهای فعال در منطقه؛
- فروش اجساد و اعضای بدن مردگان در بازارهای قاچاق اعضای انسان ؛