راهبرد ملی -|- nationalstrategyتحلیل وضعیت کلی عملکرد معادن در جمهوری اسلامی - راهبرد ملی -|- nationalstrategy

کشور ایران با قرار گرفتن بر روی یکی از کمربندهای اصلی کوه‌زایی جهان، دارای 104 میلیار تن ذخیره احتمالی انواع مواد معدنی و تنوع بیش از 64 نوع ماده معدنی که شامل 6 درصد منابع مس، 3.5 درصد منابع سرب و روی، 10.5 درصد منابع زغال سنگ و 2 درصد منابع سنگ آهن است. عواملی مانند افزایش قیمت جهانی، ورود بخش خصوصی و اجازه صادرات مواد خام معدنی شاهد رشد چشمگیری طی سال های اخیر هستیم. سهم 32 درصدی محصولات بخش معدن و صنایع معدنی از صادرات غیرنفتی کشور (صادرات بیش از 41 میلیون و 290 هزار تن محصولات بخش معدن و صنایع معدنی به ارزش 10 میلیارد و 321 میلیون دلار در سال 1389) اهمیت این بخش را نشان می‌دهد.

سهم ارزش افزوده در بخش معدن برای سنگ‌آهن با 31درصد، مس با 30 درصد و زغال سنگ با 3.1درصد است که در مجموع بیش از 60 درصد ارزش افزوده فعالیت‌های معدنی را به خود اختصاص داده است. علاوه بر این، سهم بخش معدن در تولید ناخالص داخلی بعد از انقلاب اسلامی رشدی 14 برابری را پشت سرگذاشته است. ارزش افزوده بخش معدن فزاینده و در سال 1392 بیش از 94 هزار میلیارد ریال بوده است و سهم آن در تولید ناخالص داخلی بیش از یک درصد گردیده و 94 هزار نفر در آن شاغل بوده اند.

سهم بیش از 23 درصدی از ارزش بازار بورس کشور و سهم حدود 5 درصدی ارزش‌افزوده در تولید ناخالص داخلی کشور، نشان از حضور فعال بخش معدن با 5700 معدن، 20600 واحد صنایع معدنی، 285 میلیون تن استخراج سالیانه و 106 هزار اشتغال مستقیم، نشان از پتانسیل بالای این بخش دارد.

تولید سنگ آهن، نماد رشد صادرات غیرنفتی

تاکنون بیش از 200 کان‌سار، نشانه معدنی و ناهنجار آهن در ایران شناسایی شده که مجموع ذخایر آنها، بیش از 5.1 میلیارد تن سنگ‌آهن برآورد می‌شود. از این میزان، حدود 54 درصد جزء ذخایر قطعی و 46 درصد آن جزء ذخایر احتمالی سنگآهن محسوب می‌شود. به نظر کارشناسان، دراین ذخایر میانگین آهن حدود 55 تا 60 درصد است. ایران بیشترین ذخایر سنگآهن را در منطقه خاورمیانه دارد و با بیش از 48 میلیون تن تولید در رده دهم کشورهای تولیدکننده این ماده در جهان قرار دارد.

از لحاظ پراکندگی، معادن سنگ‌آهن در تمام کشور وجود دارد اما حدود 87 درصد ذخایر در سه منطقه معدنی سنگ‌آهن خواف، گل‌گهرسیرجان و منطقه مرکزی ایران و بقیه در استان‌های دیگر متمرکزند از 87 درصد فوق، 22 درصد متعلق به منطقه سنگان، 34 درصد متعلق به منطقه گل‌گهر، 31 درصد متعلق به منطقه مرکزی ایران و 13 درصد متعلق به سایر نواحی ایران است. ایران در سال 1392 پس از کشورهای استرالیا، برزیل و آفریقای‌جنوبی، چهارمین صادرکننده بزرگ سنگ‌آهن به چین بود. صادرات سنگ آهن که در سال 1391 تقریبا 3 درصد از کل ارزش صادرات غیرنفتی و همچنین رتبه هشتم کالاهای صادراتی کشور را به خود اختصاص داده بود، در سال 1392 به جایگاه اول صادرات غیرنفتی ارتقا یافت.

طبق نمودار زیر تولید سنگ‌آهن از 713 هزار تن در سال 1357 به بیش از 48 میلیون و 600 هزار تن در سال 1392 رسیده که بیش از 68 برابر شده است و همیشه در طی دوره های مختلف روندی افزایشی را پشت سر گذاشته است و در سال های اخیر یکی از اقلام صادرات غیرنفتی بوده است.

تولید مس از تامین نیاز داخل تا صادرات

كشور ايران نيز با دارا بودن حدود 3 درصد از ذخاير معدني مس دنيا و در مقام مقايسه به لحاظ ذخيره در بين كشورهاي برتر معدني مس، در جايگاه نهم قرار دارد. ايران در منطقه آسيا، پس از كشورهاي اندونزي و مغولستان در رتبه سوم قرار دارد. مس و آلياژهاي آن در صنايع متعدد مورد استفاده قرار مي‌گيرد. اما مهمترين مورد مصرف مس در صنايع برق و الكترونيك (حدود 55 درصد) است. مصرف مس در ایران در حدود 130 هزار تن در سال است. تخمین‌های متعددی از ذخایر قطعی مس در ایران وجود دارد که دخایر ایران را از 10 تا 14 میلیون تن (معادل مس کاتد) برآورد می‌کنند. تمام این معادن تحت مدیریت شرکت ملی مس بوده و شرکت ملی مس تنها تولیدکننده بزرگ مس اولیه و مس کاتد در ایران است. تولیدات ملی مس پس از برطرف کردن نیاز داخلی عمدتاً به صورت کنسانتره و مس کاتد صادر می‌شود. شرکت ملی صنایع مس ایران در سال 1351 تأسیس شد. بهره‌برداری از معدن مس سرچشمه که تحت مدیریت این شرکت است در سال 1361آغاز شد. در میان بیست معدن برتر دنیا، معدن مس سرچشمه کرمان با ظرفیت استخراج 204 هزار تن در سال در رده 18‌ام قرار دارد. مطابق با نمودار زیر، تولید مس از 3/0 هزار تن در ابتدای انقلاب به 188 هزار تن در سال 1392 رسید. بالاترین تولید مربوط به سال 1388 به میزان 210 هزار تن است. این دستاوردها با وجود تحریم‌های اقتصادی گسترده در چند سال اخیر روی داده است.

تولید زغال سنگ و تأمین نیاز صنایع فولادی

زغال‌سنگ یکی از منابع مهم انرژی در جهان محسوب می‌شود و سهم زیادی در تأمین سوخت نیروگاههای تولید برق و همچنین تولید محصولات فولادی دارد. ایران دارای منابع قابل توجهی از زغال‌سنگ از نوع کک‌شو و حرارتی است. ایران از لحاظ میزان ذخایر قطعی زغال‌سنگ در دنیا در رتبه ٢٦‌ام جهان قرار دارد، اما به علت بهره‌برداری نکردن از منابع موجود، از نظر میزان تولید در رتبه بعد از ٤٠ قرار گرفته است. در حال حاضر بزرگترین تولیدکنندگان زغال‌سنگ در کشور؛ طبس، کرمان، البرزشرقی و البرز مرکزی هستند.

عمده زغال‌سنگ تولید شده در کشور زغال‌سنگ کک‌شو است که برای تولید فولاد به روش کوره بلند به کار می‌رود و تنها تولیدکننده فولاد به این روش در کشور، ذوب‌آهن اصفهان است. به همین دلیل ذوب‌آهن اصفهان بزرگترین تقاضاکننده زغال‌سنگ در کشور است. طبق نمودار زیر میانگین تولید زغال سنگ بالای 700 هزار تن و روندی افزایشی بوده ولی به دلیل هزینه استخراج بالا، انگیزه برای سرمایه گذاری در این بخش پایین بوده است و تنها در سال 1388 به بیش از یک میلیون و 100 هزار تن رسیده است. در سال 1392 نیز به دلیل تحریم های گسترده با کاهش تولید مواجه بوده‌ایم.

سرب و روی

در طبیعت دو عنصر سرب و روی همواره با هم مخلوط بوده و سنگ‌های مشترکی دارند. فلز روی بعنوان مناسب‌ترين عايق در برابرخوردگي فولاد (هم از نظر هزينه و هم از نظر محيط‌زيست) شناخته شده كه با افزايش طول عمر فولاد نقش مهمي دارد. مهمترين استفاده اين فلز صنعت گالوانيزاسيون مي‌باشد و تقريباً در حدود نيمي از مصرف جهاني اين فلز را به خود اختصاص داده است. بزرگترین مصرف سرب نیز در باطری‌های انباره‌ای است که این باطری‌ها برای ماشین‌های حمل و نقل، وسائل ارتباطات و صنایع الکتریکی دارای اهمیت بسزائی می‌باشد.

ایران چهارمین تولیدکننده بزرگ ماده معدنی سرب و روي در آسیا بعد از چین، قزاقستان و هند می‌باشد. همچنین از نظر تولید شمش روي جایگاه ششم و از نظر تولید سرب جایگاه پنجم را در آسیا دارا می‌باشد. حدود 3 درصد از ذخایر جهانی سرب و روي در مهمترین معادن ایران قرار دارد. ایران با وجود دو معدن بزرگ مهدي‌آباد و انگوران منابع کافی را براي فعالیت در صنعت سرب و روي داراست. بخشی از تولید روي در کشور مصرف می‌شود و بخش قابل توجهی از آن نیز صادر می‌شود. با توجه به محدودیت منابع روي در جهان و مصارف متنوع آن در صنایع گالوانیزه، تولید آلیاژهاي مختلف و همچنین مصارف نوین پیش‌بینی شده در باتري‌هاي وسایل نقلیه الکتریکی، بازار تضمین شده‌اي براي این فلز وجود دارد. از کل 195 معدن فلزي کشور، 43 معدن سرب و روي وجود دارد که 21 معدن فعال، 15 معدن غیرفعال و هفت معدن در حال تجهیز است.

کان‌سارهاي سرب و روي ایران در چند کمربند مهم واقع شده‌اند که کمربند یزد- گلپایگان، طبس- نايبند، انارك– یزد و آذربایجان از آن جمله هستند. مهمترین کان‌سارهاي سرب ایران معدن سرب و روي انگوران، ایران‌کوه‌ وکوشک است. پنج معدن بزرگ انگوران، مهدي‌آباد، عمارت، کوشک و گوشفیل معادن اصلی هستند.

معدن انگوران به دلیل عیار بالاي فلز محتوي، از معادن کمیاب جهان است. معدن مهدي‌آباد یزد نیز با 20 میلیون تن ذخیره، دومین معدن دولتی است که از نظر ظرفیت ذخایر، بزرگترین معدن کشور است. از سال 1372 با تأسیس شرکت فرآوری مواد معدنی ایران (واحد ذوب زنجان) تولید شمش روی با استفاده از تکنولوژی داخلی آغاز گردید و از آن به بعد تولید شمش روی در کشور سیر صعودی طی نمود. براساس سرشماری معادن در سال 1392، ذخایر قطعی سرب و روی 58 میلیون تن است.

میزان استخراج سرب و روی در سال 1357 تنها 14 هزارتن بود، در سال 1368 بیش از 5 برابر شد و به 74 هزار تن رسید، روند اکتشاف بالا و سرمایه گذاری فزاینده در معادن سرب و روی سبب  شد این مقدار در سال 1384 به بیش از 990 هزار تن برسد و در سال 1391 به یک میلیون و 459 هزار تن رسید که بیش از 100 برابر ابتدای انقلاب اسلامی است.

سنگ‌های تزئینی

ایران از لحاظ ذخایر سنگ‌هاي تزئینی در شمار ده کشور غنی دنیاست و بیش از یکصد نوع انواع سنگ تزئینی

شامل انواع مرمریت‌ها، گرانیت‌ها و اونیکس(مرمرها) در آن استحصال می‌شود. ذخایر قطعی سنگ تزئینی در کشور در سال 1392بیش از 760 میلیون تن بوده است و 859 معدن فعال در کشور وجود داشته است. این آمار به صورت سرشماری شده در سال 1392 به صورت زیر بوده است:

جدول 18- برخی شاخص‌های کلان معادن سنگ تزئینی
منبع: مرکز آمار ایران- سرشماری معادن در سال 1392

براساس نمودار زیر، میزان استخراج سنگ های تزئینی از 240 هزار تن در سال 1357به 4 میلیون و 400 هزار تن در سال 1367 رسید. این رقم در سال 1380 بیش از 10 میلیون و 300 هزار تن گردید و در سال 1388 به 17 میلیون و 480 هزار تن بالغ شد که بیشترین میزان طی سال‌های اخیر است، به دلیل تحریم‌های گسترده در سال 1390 و 1391 میزان استخراج با کاهش حدود 2 میلیون تنی مواجه شد و در حال حاضر سالانه بیش از 16 میلیون تن سنگ تزئینی در کشور تولید می‌شود و بیش از یک‌هزار واحد معدنی سنگ تزئینی و پنج هزار واحد فرآوري سنگ تزئینی سنتی در ایران فعال است.

برگرفته از گزارش مؤسسۀ مطالعات انرژی سبحان