راهبرد ملی -|- nationalstrategyتحلیل کلی وضعیت صنعت و معدن در جمهوری اسلامی - راهبرد ملی -|- nationalstrategy

تحلیل کلی وضعیت صنعت و معدن

بخش صنعت و معدن یکی از مهم‌ترین بخش‌های اقتصادی و بزرگ‌ترین بخش مولد (درکنار بخش کشاورزی) کشور به شمار می‌رود. بخش‌های «فولاد»، «آلومینیوم»، «سیمان»، «خودرو»، «تایر و تیوب»، «کاشی و سرامیک» و «پارچه و فرش» صنایع انتخابی استراتژیک هستند که بیشترین نقش را در شاخص‌های منتخب از جمله سهم ارزش افزوده، اشتغال‌زایی، صادرات، سهم از بازار، مزیت نسبی و زنجیره تامین (به‌عنوان مواد اولیه یا کالاهای نهایی) و سطح دانش و فناوری دارند. در بخش معدن نیز استخراج سنگ آهن، زغال سنگ، مس و سرب و روی و سنگ تزئینی از مهمترین بخش‌هایی هستند که مورد بررسی و تحلیل قرار گرفته است.

بخش صنعت و معدن سهمی معادل 26 درصد از تولید ناخالص داخلی کشور را در سال 1394 به خود اختصاص داده است. این رقم در سال 1357، 86/15 درصد بوده است.[1] همچنین این بخش با توجه به گستردگی فعالیت‌ها و تعدد مراکز تولیدی توانسته است 63 درصد از اشتغال بخش مولد و 33 درصد از اشتغال کل کشور را تأمین کند که با این موضوع نقش مهمی را در تولید و اشتغال کشور ایفا می‌کند.

سهم بخش صنعت در تولید ناخالص ملی از 4.5 درصد در سال 1357 به 2/16 درصد درسال 1394 رسیده است. در این بین سهم ارزش افزوده بخش‌های مهم صنعت شامل خودروسازی با 11.4 درصد، فولاد 18 درصد، سیمان 3.5 درصد است. ارزش كل توليدات معادن در حال بهره‌برداري كشور در سال 1390 بالغ بر 65442 ميليارد ريال بوده است، و در بين فعاليت‌هاي مختلف، معادن سنگ‌آهن، سنگ مس و سنگ تزييني به ترتيب با  27277، 15442 و 5392 ميليارد ريال بالاترين ارزش توليد سالانه را داشته‌اند.

با توجه به روندهای چهارگانه در تحقیق عملکرد بخش های صنعت و معدن، هرکدام به صورت جزئی تبیین و بررسی می‌شوند.

تحلیل بخش‌های اصلی صنعت

در ادامه روند عملکرد بخش های اصلی صنعت که شامل فلزات اساسی فولاد خام، آلومینیوم و صنایع کانی غیرفلزی مثل تولید سیمان و کاشی و سرامیک و  صنایعی مانند صنعت خودرو ،تایر و تیوب و نساجی ( فرش و پارچه) تحلیل و بررسی می شود.

روند تولید فولاد خام از واردات تا بومی شدن صنعت فولاد

صنعت فولاد به دلیل روابط پسین و پیشین گسترده‌ای که با سایر بخش‌های اقتصادی دارد جزء صنایع مادر محسوب می‌شود. صنعت فولاد بعد از صنایع نفت و گاز دومین صنعت پرحجم تجارت دنیا است. انواع محصولات فولاد به عنوان کالای واسطه‌ای در بیشتر صنایع به صورت‌های مختلف کاربرد دارد. مصرف‌کنندگان صنعتی شامل خودروسازان، صنعت ماشین‌سازی، صنعت نفت و گاز، صنعت کشتی‌سازی، صنایع غذایی و مصرف‌کنندگان ساختمان شامل سدسازی، راهسازی، ساختمان‌های مسکونی، تجاری و اداری و .. می‌باشد. کشور ایران با توجه به برخورداری از معادن غنی سنگ‌آهن به عنوان ماده اولیه مهم در تولید این محصول و همچنین ذخایر عظیم گازی و سرمایه انسانی مجرب در تولید محصولات فولاد مزیت بالقوه‌ای نسبت به سایر کشورها برخوردار است. از همین جهت صنعت فولاد در ایران رشد و پیشرفتی چشمگیر را به ویژه پس از پیروزی انقلاب اسلامی داشته است. قبل از انقلاب، در سال 1356 میزان تولید فولاد در کشور به یک میلیون تن رسیده بود، اما میزان مصرف کشور 4 میلیون تن بود که مابقی نیاز کشور از طریق واردات تامین می‌شد. در بین شرکت‌های فولادی بزرگ کشور تنها ذوب‌آهن اصفهان قبل از انقلاب و در سال 1351 شروع به کار کرد و مابقی فولادسازان پس از پیروزی انقلاب اسلامی از جمله فولاد خوزستان در سال 1367، فولاد مبارکه در سال 1370 و فولاد آلیاژی در سال 1378 ایجاد شدند. پس از پیروزی انقلاب اسلامی در صنعت فولاد کشور تغییرات گسترده‌ای رخ داد از جمله خروج تمام کارشناسان خارجی که احداث صنایع فولادی به طور کامل توسط آنها صورت می‌گرفت (به عنوان مثال تمام امور راه‌اندازی ذوب‌آهن توسط روس‌ها انجام شد). همچنین دیدگاهی وجود داشت که چون صنایع فولادی توسط خارجی‌ها و به منظور وابسته کردن کشور ایجاد شده‌اند، می‌بایست تعطیل شوند و خطر تعطیلی این کارخانه‌ها بسیار بود. به همین دلیل تا سال 1360 وضعیت فولاد کشور سیر نزولی را طی کرد و میزان تولید آن در کشور از یک میلیون ‌تن به 500 هزار تن در سال کاهش یافت، اما از سال 1360 به ‌بعد با ورود نیروهای جوان متخصص، فولاد کشور توانست رشد کند و سیر صعودی آن تا به امروز ادامه دارد. درحال حاضر 75 درصد تولید فولاد کشور توسط سه شرکت ذوب‌آهن اصفهان، فولاد مبارکه و فولاد خوزستان صورت می‌گیرد.

ایران در حال حاضر بزرگترین تولیدکننده فولاد در منطقه خاورمیانه و بین 15 کشور اصلی تولیدکننده فولاد در جهان قراردارد. در نمودار زیر روند افزایشی تولید فولاد از سال 1357 تا 1394 نشان داده شده است، در ابتدای انقلاب کمتر از نیم میلیون تن تولید فولاد کشور بوده و یک دهه پس از آن در سال 1367 به یک میلیون تن و بیست سال پس از انقلاب بیش از 6 میلیون تن تولید خام در کشور تولید گردیده است. با سرمایه‌گذاری انجام شده و افزایش ظرفیت مجتمع‌های فولادی و بهره‌برداری از واحدهای جدید، این رقم در سال 1384 به بیش از نه و نیم میلیون تن می‌رسد و در سال 1394، تولید فولاد در ایران به بیش از 16 میلیون تن رسیده است.

 عملکرد صنعت آلومینیوم

آلومینیوم بعد از اکسیژن و سیلیسیم، سومین عنصر فراوان در پوسته زمین محسوب می‌شود،کاربردی‌ترین فلز بعد از آهن بوده، به طور کامل قابل بازیافت است و 45 درصد نیز قابلیت ذخیره انرژی دارد. این عوامل سبب گردیده تا این فلز در 31 سال گذشته در بین کل فلزات، بیشترین رشد مصرف را به خود اختصاص دهد. بوکسیت، سنگ‌معدن فلز آلومینیوم است که عمده‌ترین منبع برای تهیه آلومینیم می‌باشد. ذخیره ایران در حدود 34 میلیون تن است که تقریبا 0.1 درصد از کل ذخایر بوکسیت دنیا را به خود اختصاص داده است. تولید آلومینیوم در ایران از سال 1351 با ایجاد کارخانه آلومینیوم اراک آغاز گردید، سپس کارخانه آلومینیوم المهدی در سال 1369 و هرمزال در سال 1375به مجموعه تولید آلومینیوم ایران افزوده شدند.

به گزارش سازمان زمین شناسی آمریکا، مجموعا 221 کارخانه تولید آلومینیوم در دنیا وجود دارد که کل ظرفیت تولیدی در سال گذشته حدود 63 میلیون تن بوده است. چین با 117 کارخانه بیش از 31 میلیون تن ظرفیت، بزرگترین کشور تولیدکننده این محصول در جهان محسوب می‌شود. ایران در رتبه‌بندی سال 2011 مقام 22 جهانی را به خود اختصاص داده بود. این رتبه در سال 2012 به 21 و در آخرین رتبه‌بندی با پشت سرگذاشتن فرانسه به رتبه 14 جهانی ارتقا یافته است. درسال 1393، ایران با برخورداری از 3 کارخانه بزرگ تولیدآلومینیوم المهدی، ایرالکو و هرمزال با ظرفیت 957 هزارتن، رتبه هجدهم جهان را از نظر میزان ظرفیت تولید آلومینیوم داراست.

روند تولید شمش آلومینیوم در ایران بعد از انقلاب از 18 هزارتن در سال 1357 به 350 هزار تن در سال 1392 رسیده که حدود 20 برابر شده است و همان طور که در نمودار مشخص است در سالیان مختلف با وجود تحریم و دیگر نوسانات روندی رو به رشد داشته است به طوری که از سال 1376 همواره فزاینده بوده و در سال 1383 تولید شمش از مرز 210 هزار تن گذشت و در سال 1388 به بیش از 280 هزارتن و در سال 1392 350 هزارتن گردید.

تولید سیمان از واردات تا خودکفایی

سيمان يكي از مهمترين مصالح ساختماني و از جمله استراتژيك‌ترين فرآورده‌هاي صنايع معدني است كه در ايران سابقه‌اي بيش از ٧٠ سال دارد و در سال‌هاي اخير نيز حمايت‌هاي دولت از صنعت سيمان (حمايت‌هاي ارزي و ريالي) سبب شده است كه ظرفيت توليد اين محصول در كشور به سرعت سير صعودي داشته باشد. در سال 1312 نخستین کارخانه سیمان با ظرفیت تولید 100 تن در روز احداث شد و با وجود روند شتابان صنعتی شدن در دهه 50 شمسی این صنعت جوابگوی نیاز داخلی نبود.

توسعه صنعت سیمان پس از پیروزی انقلاب اسلامی و به ویژه پایان جنگ تحمیلی، روند پرشتاب‌تری پیدا نمود؛ تا جایی  که می‌توان گفت کشور ما از نظر تولید این محصول استراتژیک به خودکفایی رسیده و جزء کشورهای صادرکننده بزرگ سیمان محسوب می‌شود. درمجموع 45 سال قبل از انقلاب، 55 ميليون تن سیمان در کشور تولید شده است، در حالي كه اين رقم تنها در سال 1390 به بیش از 66 ميليون تن رسید. از حدود 750 ميليون تن سيمان توليد و مصرف‌شده در كشور از آغاز کار صنعت سیمان در ایران، 92 درصد آن در بعد از پيروزي انقلاب بوده است.

از سال 1385 با افزایش سرمایه‌گذاری در این صنعت و بالا رفتن توان ظرفیت تولید داخلی نیاز به واردات سیمان کاهش و در سال 1388 ایران به یکی از کشورهای خودکفا در صنعت سیمان تیدیل شد. رتبه ايران در رده توليدكنندگان سیمان در جهان در طي سال‌هاي اخير همواره ارتقاء يافته و از رتبه چهاردهم در سال 1384 به رتبه هشتم در سال 1388 تبديل شده و رتبه چهارم یا پنجم جهاني جايگاه ايران در سال جدید میلادی خواهد بود.

در حال حاضر میزان تولید سالانه سیمان کشور در 72 کارخانه سیمان نزدیک به 70 میلیون تن است که از این میزان تولید حدود 60 میلیون تن برای مصرف داخل و حدود 10 میلیون تن برای صادرات به خارج از کشور اختصاص دارد. در نمودار زیر تولید سیمان در چهار مقطع دارای روند افزایشی می باشد که میزان تولید سیمان از 7 میلیون تن  در سال 1357 به 24 میلیون تن در سال 1376 و بیش از 32 میلیون تن در سال 1384 رسیده است. در دوره 1384 به بعد رشد چشمگیر سرمایه گذاری در طرح های سیمانی سبب گردید میزان تولید آن از 52 میلیون تن در سال 1388 عبور کند چرا که تعداد كارخانه‌هاي سيمان در كشور از ۳۷ كارخانه در سال 1383 به ۵۹ كارخانه در سال ۸۹ رسيد كه رشدي ۶۰ درصدي را نشان مي‌دهد. در پایان سال 1392 تعداد كارخانه‌هاي سيمان كشور به70 كارخانه با تولید 69 میلیون تن رسید که نسبت به ابتدای انقلاب 10 برابر شده است.

صنعت کاشی و سرامیک

روند تولید کاشی و سرامیک از سال 1339 شروع شد ودر ابتدای انقلاب حدود 12 میلیون و 700 هزار مترمربع تولید می شد. درسال 1365 با نظارت وزارت صنایع با خرید انبوه براي تعداد ده واحد کاشی شامل چهار واحد کاشی کف هر یک با ظرفیت اولیه 750 هزار متر مربع و 6 واحد کاشی دیوار هر یک با 1 میلیون مترمربع گشایش اعتبار شد و درسال 1372 تا سال 1375 به بهره‌برداري رسیدند. ایران اکنون پس از چین، اسپانیا، ایتالیا و هند پنجمین کشور بزرگ تولیدکننده کاشی و سرامیک در جهان است. حمایت دولت، بانکها و سودآوري زیاد سال‌هاي گذشته را می‌توان از دلایل گسترش این صنعت دانست.

از لحاظ صادرات نیز در سال 1390 ایران با 55 میلیون متر مربع ؛رتبه ششم صادرات را به خود اختصاص داده است که 80 درصد صادرات به عراق و 20 درصد دیگر به کشورهاي عربستان، آذربایجان، انگلیس، ایتالیا و مجارستان بوده است. استان یزد با ظرفیت تولید بیش از 179 میلیون متر مربع انواع کاشی و سرامیک، 45 درصد تولید کشور را به خود اختصاص داده است.

در بخش تولید کاشی و سرامیک و چینی بهداشتی حدود 40 هزار نفر به طور مستقیم اشتغال دارند و حدود 200 هزار شغل غیرمستقیم نیز در این زمینه ایجاد شده است. در حال حاضر حدود 90 واحد فعال تولید کاشی و سرامیک و در حدود 15 کارخانه تولید مواد اولیه و لعاب در کشور فعال می‌باشد. در استان‌های مرکزی کشور بویژه یزد، به دلیل دسترسی آسان و وفور نسبی مواداولیه، تعدادکارخانه‌های احداث شده بیش از سایر استان‌های کشور بوده است. مجموع عوامل فوق باعث گردید تولید کاشی و سرامیک در ایران با جهش قابل توجه به مرز 300 میلیون مترمربع در سال افزایش یابد.

روند صنعت کاشی و سرامیک طی 45 سال گذشته به گونه‌اي بوده است که از تولید 500 هزار متر مربع در سال 1339 به190میلیون مترمربعدرسال 84رسیده است. در حال حاضر ظرفیت نصب شده کاشی در ایران رقمی بالغ بر ۷۵۰ میلیون متر مربع است اما تولید این محصول ۵۰۰ میلیون متر مربع و این بدان معناست که ۳۰ درصد ظرفیت تولید این محصول به دلیل مشکلات ناشی از تحریم و کمبود نقدینگی، کار نمی‌کند. در نمودار زیر روند تولید از سال 1357 تا 1392 نشان داده شده است که از 12میلیون و 700 هزار مترمربع به 500 میلیون متر مربع رسیده است.

بر گرفته از گزارش مؤسسه مطالعات انرژی سبحان