راهبرد ملی -|- nationalstrategyدیپلماسی اقتصاد منطقه در شرایط کنونی توسعه روابط اقتصادی با کشور های منطقه بویژه همسایگان،

دکتر امیر حسین طاهری
عضو هیات علمی دانشگاه خوارزمی

دیپلماسی اقتصاد منطقه

مقدمه

شرایط کنونی اهمیت توجه به گسترش روابط با همسایگان بطور خاص و حضور در بازارهای منطقه را نسبت به قبل بیشتر کرده است.

با توجه به موقعیت جغرافیایی، ایران ظرفیت بسیار بالایی در دستیابی به بازار کشورهای همسایه را دارد.

به همین دلیل، دیپلماسی فعال اقتصادی منطقه ای و توسعه و تقویت روابط سیاسی با همسایگان بایستی مورد توجه ویژه قرار گیرد.

این راهبرد با توجه به مشی “تحریم حداکثری” امریکا در قالب یک “جنگ خاموش” بر ضد کشورمان، نقش موثری در مقابله با آثار تحریم ‌ها(با توجه به فرصت های موجود در تجارت با کشورهای منطقه) داشته و لازم است که خنثی سازی تحریم ها محور همسویی و همبستگی همه تصمیم سازان و ‌تصمیم‌گیران عرصه اقتصاد و تجارت کشورمان قرار گرفته و اجرای سیاست اقتصاد مقاومتی و توسعه و تقویت روابط راهبردی با همسایگان بویژه در حوزه‌های تجاری و اقتصادی (به عنوان گامی در جهت جهت مقابله با تحریم‌ها) به عنوان اولویت راهبردی کشورمان مورد توجه ویژه قرار گیرد.

هدف این نوشتار، دعوت از تصمیم سازان، و همچنین بخش خصوصی برای انجام تلاشی همسو و هم افزا در جهت توسعه و گشایش روابط اقتصادی با کشورهای همسایه (به جای فرصت سوزی های احتمالی) و تقویت اقتصاد و رونق تولید و افزایش صادرات حول محور مبارزه با تحریم ها، است. بدون شک تدوین برنامه ای استراتژیک با محوریت تغییر مسیر کشور از «رفع تحریم» به «خنثی‌سازی تحریم‌» لازمه تحقق این اهداف خواهد بود.

دیپلماسی اقتصاد منطقه

  الف: مقاوم سازی و تاب آوری اقتصادی

وجود ریسک و تنش و بحران های اقتصادی ویژگی برجسته جهان کنونی است.

پیش بینی آسیب پذیری سیستم های اقتصادی و مقابله با بحران ها سبب گردیده مفهوم مکانیسم “تاب آوری” به موضوعی مهم و هدفی اجتناب ناپذیر برای مدیریت اقتصادی کشورها تبدیل شود. بکارگیری این واژه در سال های اخیر بخصوص پس از بحران جهانی اقتصاد طی سال های ۲۰۰۸-۲۰۰۹ در میان اقتصاد

دانها رواج پیدا کرد.

• تاب آوری و ‌مقاومت از منظر اقتصادی عبارت است از “توانایی یک نظام اقتصادی در گذار از آشفتگی دوره بحران و سازماندهی مجدد (مفهوم تاب آوری در ادبیات جدید اقتصادی غالبا در مقابل آسیب پذیری به کار گرفته می شود) هدف مدیریت “مقاوم سازی” و “تاب آوری”، شناسایی راهکارهایی است که بکارگیری آنها موجب افزایش توان برخورد با تکانه های بیرونی و پیامدهای آن ها و کاهش زیان های بحران های اقتصادی پیش و پس از بحران ها و تکانه هاست. افزایش سطح “تاب آوری” و “مقاومت” در مقایسه با سطح “آسیب پذیری” هر اقتصاد، نماد توانمندی آن است.
• امروزه و در شرایطی که کشور مان با تحریم های ظالمانه اقتصادی مواجه و خنثی سازی آثار این تحریم ها یک هدف مهم است، اقتصاد مقاومتی می تواند به عنوان یک راهبرد اقتصادی برای مقاوم‌سازی به معنای فعالانه آن مورد توجه ویژه قرار گیرد.

اقتصاد مقاومتی به معنای افزایش تاب‌آوری و کاهش آسیب‌پذیری است. لذا با توجه به اندازه اقتصاد ایران که در سطح خاورمیانه اقتصاد بزرگی به شمار می آید، همچنین تنوع جغرافیای ایران، تنوع نسبی در زمینه تولید کشاورزی، مرزهای طولانی با کشورهای همسایه می توان گفت تاب‌آوری در برابر تحریم‌ها از مجرای همکاری با همسایگان می‌گذرد و یکی از مهمترین محورهای سیاست خنثی سازی تحریم ها در پیوند با همسایگان است و لازمه آن بهره برداری از فرصت های تجاری و اقتصادی و توسعه روابط اقتصادی، و تجاری با همسایگان  است.

دیپلماسی اقتصاد منطقه

ب : ضرورت و اهمیت دیپلماسی اقتصادی

کشورهای منطقه، علاوه بر ویژگی هم مرز بودن، بعضا به دلیل اشتراکات فرهنگی و زبانی و نیز دارا بودن وضعیت اقتصادی خاص خود از جایگاه ویژه ای در دیپلماسی اقتصادی ایران برخوردار بوده و بهره برداری از ظرفیت های فراوان موجود در مناسبات اقتصادی و تجاری ایران و همسایگان نقش مهمی در کاهش قابل توجه فشارهای ناشی از تحریم های اقتصادی آمریکا خواهد داشت و رفع موانع و بستر سازی لازم (به گونه‌ای واقعی) برای بهره گیری از این فرصت اقتصادی و تجاری از مهمترین محورهای دیپلماسی اقتصادی کشورمان است.

در شرایط کنونی ابداع شکل‌های نوینی از مشارکت، سازماندهی که دارای چنان ساختاری باشد که شرایط مشارکت همه فعالان اقتصادی و تجاری و مخصوصا بخش خصوصی را به گونه‌ای رقابتی توام با مشارکت  نظری و عملی و در تصمیم‌گیریِ ها فراهم سازد امری ضروری به نظر می رسد.

چرا که یک دیپلماسی هوشمندانه و فعال می تواند دستاوردهای بسیار مهم سیاسی، اقتصادی، انسانی و اجتماعی به همراه بیاورد و این واقعیت نشان دهنده ی وزن و جایگاه دستگاه دیپلماسی در مجموعه ی مدیریت یک کشور است. تحرک بالا لازمه لاینفک  دیپلماسی بوده و باید مورد توجه جدی قرار گیرد.

دیپلماسی اقتصاد منطقه

ج : فرصت ها و چالش های دیپلماسی اقتصادی منطقه ای:

موقعیت جغرافیایی و واقع شدن در مسیر کریدورهای بین‌المللی، و مرزهای مشترک‌ آبی و خاکی با ۱۵ کشور فرصت بی‌نظیری را برای تجارت خارجی کشورمان فراهم کرده که تاکنون به‌طور کامل از آن استفاده نگردیده است.

موقعیتی که ارزش آن بیش از ثروت نفت است، چرا که نفت در نهایت یکی دو دهه دیگر از چرخه ثروت‌آفرینی خارج می‌شود اما تجارت، امکانی است که همواره وجود داشته و خواهد داشت.

شرایط تحریمی، نگاه به ظرفیت‌های منطقه‌ای و استفاده از آن را، نسبت به گذشته بیشتر و بر جسته تر کرده است.

ظرفیت های عظیم و مغفول کشور به گونه ای است که می توان ادعا کرد با ابزار دیپلماسی و از طریق توسعه دیپلماسی اقتصادی و دیپلماسی تکنولوژی و صادرات کالا و خدمات مهندسی امکان افزایش حداقل سه برابری ثروت ملی وجود دارد و به راحتی می توان اقتصاد بدون نفت راشکل داد. از این رو راهبرد تقویت دیپلماسی اقتصادی و توسعه روابط همه‌ جانبه و پایدار با همسایگان و استفاده از فرصت های تجاری و اقتصادی متصور، بایستی مورد توجه ویژه قرار گیرد.

■ فرصت ها:

۱- افزایش نفوذ ایران در منطقه و تثبیت دامنه نفوذ اقتصادی و تجاری در اقتصاد کشورهای همسایه از جمله آثار تقویت سیاست همسایگی در بازارهای منطقه‌ای، خواهد بود.

۲- بازدارندگی در برابر آثار تحریم ‌ها و جلوگیری از چالش ‌ها و تهدیدات ناشی از تحریم ‌ها در نتیجه تقویت دیپلماسی اقتصادی با همسایگان و استفاده از بازار آن ها به عنوان بازار مصرف و تامین‌کننده مواد اولیه و همچنین بازارهای بزرگی برای صادرات محصولات و خدمات ایران.

۳- تقویت تولید داخلی و اشتغال ‌زایی و دست ‌یابی به ارزش ‌‌افزوده مناسب و تحصیل درآمدهاى ارزی.

۴- ایجاد بازاری به وسعت چند برابر بازار کشورمان. مجموع بازار کشورهای همسایه با احتساب سوریه به حدود 5135 میلیارد دلار می‌رسد. (آمار بانک جهانی) این رقم با اضافه شدن کشور هند و نزدیکی آن به بندر_چابهار می‌تواند نزدیک به 8000 میلیارد دلار شود.

۵- توسعه صادرات غیرنفتی و تمرکز بر توسعه مناسبات با کشورهای همسایه و منطقه دور شدن از وابستگی صرف به درآمدهای نفتی را ممکن می سازد.

■ چالش ها :

توسعه روابط اقتصادی و تجاری با کشورهای همسایه همواره با چالش هایی از جمله موارد ذیل مواجه بوده است:

۱- یکی از اساسی ترین چالش های کشور در حوزه اقتصادی این است که بعضا به تحریم به چشم یک مقوله گذرا و کوتاه مدت(به جای یک متغیر ثابت اقتصادی در سیاست گذاری) نگاه می شود و در همین راستا سیاست گذاری ها نیز متناسب با گذرا بودن تحریم تعریف و حوزه سیاست گذاری نیز به دنبال طرح ها و برنامه‌های کوتاه مدت خواهد بود.

۲- فرصت سوزی و عدم استفاده مطلوب از فرصت ها به دلیل ضعف دیپلماسی اقتصادی راهبردی با همسایگان.

۳- نگاه محوری سازمان های توسعه ای به اروپا، و همچنین عدم برخورداری از یک الگوی مناسب برای توسعه روابط با همسایگان که عدم استفاده مطلوب و بهینه از این فرصت های گران بها را در پی خواهد داشت.

۴- ضعف بنگاه های ایرانی در زمینه آماده سازی خود برای حضور در بازارهای ارزشمند منطقه.

۵- عدم وجود موسسات مطالعات بازار و رایزنان اقتصادی در حد مطلوب جهت انجام تحقیقات میدانی و شناخت درست از بازار هدف.

۶- عدم کسب استانداردها و گواهینامه های کشورهای هدف که لازمه ورود و حضور در بازارهای این کشورها است.

دیپلماسی اقتصاد منطقه

د: راهکارهای پیشنهادی

برای تحقق توسعه مناسبات اقتصادی و تجاری با همسایگان راهکارهای زیر ارائه می گردد:

۱- توجه به اقتصاد مقاومتی و اتکا به پتانسیل‌ها و امکانات داخلی در روابط اقتصادی با همسایگان به عنوان یک الگوی اساسی برای کشور در جهت خنثی سازی تحریم‌ها؛

۲- تحریم باید به عنوان متغیری ثابت و بلندمدت دیده شده و در پارادایم فکری تصمیم سازان اقتصادی مقوله‌ای به اسم برنامه‌ریزی مدون برای کاهش اثرات تحریم شکل بگیرد.

۳- تدوین سند یکپارچه دیپلماسی اقتصادی جمهوری اسلامی ایران با مشارکت نخبگان و پژوهشگران حوزه اقتصادی.

۴- اقتصاد محور کردن سیاست خارجی و در  اولویت قرار گرفتن دیپلماسی اقتصادی و توجه به همسایگان نتیجه آن خواهد بود.

۵- تربیت دیپلمات های متخصص و جوان با دانش اقتصادی.

۶-تدوین برنامه های استراتژیک و شناسایی دقیق بازارهای هدف از طریق مطالعات با روش های صحیح و پیش بینی نیازهای آتی آنها و بهره گیری از مدیران توانمند و ابزارهای نوین برای، تاثیر بر توسعه صادرات محصولات و خدمات کشورمان.

۷-فعال کردن سفارتخانه های کشورهای همسایه مقیم تهران و همکاری با سفارتخانه های ایران در کشورهای همسایه برای افزایش تبادلات بازرگانی و ارتباط فعالان بخش خصوصی با یکدیگر.

۸- استفاده از بستر سازمان‌ها و نهادهای منطقه‌ای و فرامنطقه‌ای در جهت ارتقاء تعامل اقتصادی با همسایه گان.

۹- ارایه سرویس های حقوقی و قراردادهای بین الملل به شرکت های فعال در بازار کشورهای همسایه.

۱۰- برنامه‌ریزی بلندمدت برای حضور در بازار کشورهای همسایه و تسریع در تصمیم‌ گیری ‌ها و کاهش موازی کاری.

۱1- رفع موانع و محدودیت‌ها و عوامل داخلی که مسیر تجارت را پیچیده‌تر می‌کنند.

۱2- ایجاد بازار بین بانکی معاملات ریالی و ارزی با کشورهای منطقه.

۱3- تمرکز بر صادرات در قالب‌ تهاتر(در این شیوه دیگر نیازی به مناسبات بانکی بین کشورها نیست).

۱4- انعقاد موافقت‌نامه‌های تجارت آزاد و تجارت ترجیحی با همسایگان و رونق بخشیدن به تجارت مرزی.

۱5- ایجاد زمینه‌ سرمایه ‌گذاری ‌های خارجی از طریق معرفی موثر ظرفیت‌ های اقتصادی ایران در کشور میزبان.

۱6- ایجاد رمز ارز منطقه ای از دیگر فرصت هایی است  که می توان از آن برای افزایش حجم صادرات و تجارت منطقه ای استفاده کرد.

۱7- تمرکز بیشتر بر تسهیل انعقاد قراردادهای اقتصادی دو و چند جانبه با همسایگان و اتحادیه‌های تجاری نظیر اوراسیا و اقتصادهای نوظهور و قدرت‌های بزرگ اقتصادی غیرمتخاصم با تمرکز بر دیگر وجوه سیاست‌های ملی از قبیل توسعه هدفمند روابط خارجی استان‌ها و همچنین همکاری‌های اقتصادی در حوزه‌های مختلف شامل انرژی، ترانزیت، جذب فن‌آوری، سرمایه و گردشگر خارجی و توسعه صادرات غیرنفتی، با هدف تقویت تولید و اشتغال مولد داخلی، رشد کمی و کیفی کالای ایرانی، تسهیل رقابت‌ کالاهای ایرانی در بازارهای هدف و زمینه‌سازی برای حضور فعالان اقتصادی کشور به ویژه بخش خصوصی در عرصه های دو جانبه و چندجانبه

۱8– تلاش در جهت تدوین “برنامه جامع اقدام مشترک” با منطقه می تواند به عنوان گامی در جهت تحقق اقتصاد بدون نفت در کشورمان مورد توجه قرار گیرد. نا گفته نماند که با توجه به شرایط جغرافیایی کشور و تنوع قومی و فرهنگی موجود در کشورمان هر یک از همسایگان ما تبدیل به عمق فرهنگی سرزمینی شده‌اند که نشانگر یک ظرفیت عظیم اقتصادی و اجتماعی و انسانی است.

19- استفاده از ظرفیت رسانه ‌ای و بهره ‌مندی از شبکه ‌های برون ‌مرزی برای نشان دادن توانمندی‌ های تجاری واقعی ایران به ملت‌ های منطقه.

دیپلماسی اقتصاد منطقه

 جمع بندی

برنامه ریزی مدون برای کاهش اثرات تحریم لازمه اش این است که در پارادایم فکری مسئولان کشور، تحریم به عنوان یک متغیر ثابت اقتصادی (و نه یک مقوله گذرا و کوتاه مدت) در نظر گرفته شود و اجرای دقیق اقتصاد مقاومتی به عنوان یکی از مهمترین اقدامات در شرایط اقتصادی کشورمان براي خنثی سازی و گذار از تحریم هاي خارجی مورد توجه قرار گیرد.

در واقع تحریم‌ها به ما نشان داد که در مهمترین مسائل بین‌المللی و چالش ‌های بزرگ، تاب‌آوری کشور از مجرای تقویت نگرش منطقه‌ای ایران در چهار جهت جغرافیای همسایگی و همکاری با همسایگان می گذرد و هر کدام از همسایگان می‌توانند یک عمق استراتژیک به حساب آیند.

لذا نگاه تعامل و توسعه روابط همسایگی با کشورهای پیرامونی یکی از سیاست‌های قابل توجه برای ایران امروز و فرداست و اجرای اقتصاد مقاومتی، استفاده از ظرفیت‌های داخلی و توسعه مناسبات اقتصادی و سیاسی با کشورهای دوست و همسایه بهترین رویکرد جمهوری اسلامی در جهت خنثی سازی تحریم های ظالمانه خواهد بود و این مستلزم دیپلماسی اقتصادی فعالی است که  از امروز باید آغاز شود و نه در فردایی نامعلوم.

دکتر امیر حسین طاهری

عضو هیات علمی دانشگاه خوارزمی