راهبرد ملی -|- nationalstrategyآینده پژوهی چهره های نوین تهدیدات و ضرورت تدبیر برای امنیت ملی - 1 - راهبرد ملی -|- nationalstrategy

مقدمه

در جهان پیچیده، همراه با تغییر و تحولات پر شتاب کنونی، اهمیت پیش­بینی آینده، دو چندان شده است. آینده پژوهی کوششی برای پیشی گرفتن از زمان و انجام برنامه­ریزی­های مربوط به آینده است، که دانش و معرفت ما را درباره آینده بالا می­برد و راه درست حرکت در جهان را روشن می کند.

بدیهی است که ما نمی­توانیم گذشته را تغییر دهیم، در عین حال نمی­توانیم خود را در گرداب مسائل روزمره گرفتار کرده و آینده را به حال خود رها کنیم. ولی می­توانیم با تلاش و اراده آینده را بسازیم و آن را مدیریت کنیم. جهان آینده از درون جهان حال آفریده می­شود، از این رو، با نگاهی موشکافانه و کارشناسانه به رویداد­های جهان در سال های گذشته می­توان نکته های بسیاری را درباره آینده دریافت. ما همان گونه که می­دانیم در گذشته چه چیزهایی رخ داده است، می­توانیم از وقایع آینده نیز آگاهی بیابیم. انسان­ها اطمینان دارند که فردا خورشید طلوع خواهد کرد، شناخت آن ها از طلوع خورشید فردا بر تجربه استوار است. تجربیات، انگاره ای از آینده به دست می­دهند وگذشته چراغی در مسیر آینده است و گرچه ممکن است هم چنان که در یادآوری گذشته اشتباه کنیم، در پیش­بینی و شناخت وقایع آینده نیز ممکن است خطا کنیم.

آینده پژوهی دانشی است که تلاش می­کند با پیش­بینی عوامل موثر در تحولات آینده، با علم و آگاهی مهار تغییرات را در دست گرفته و جامعه را برای تغییر و تحولات آماده کند. البته پیش­بینی­ها محدود به دانش افراد است. در عین حال کنش و واکنش­های سیاسی، اجتماعی، فرهنگی، اقتصادی و جغرافیائی بسیاری در ساخت آینده موثرند که درمجموع دانش کامل به آینده را سخت و دشوار می­ کنند. به رغم همه محدودیت­ها و مشکلات و برخی کاستی­ها و اشتباهات، ما ناچاریم برای برنامه­ریزی و تدبیر فردای خود به پژوهش درباره آینده بپردازیم .

در پی انقلاب اطلاعات و توسعه ارتباطات، مطالعات امنیتی نوینی شکل گرفت که به “دانش روز” به عنوان یک بُعد بسیار مهم از امنیت تاکید کرد. این اندیشه که “دانش، قدرت تولید می­کند” بر “اطلاعات و ارتباطات” و ” فن آوری اطلاعات و ارتباطات” استوار است.

هم چنین در سال های اخیر مطالعات دیگری برای تحلیل ابعاد امنیت بر مبنای “جهانی شدن” در جریان است که سعی می کند مفهوم “امنیت جهانی” را جایگزین “امنیت ملی” کند. این تعریف که نشانه های بسیاری از اجرای آن آشکاراست تاثیرهای شگرفی در امنیت و تحصیل امنیت ملی برای کشورهای در حال توسعه بجا خواهد گذارد.

آنچه که قطعی است، جهانی که اکنون در پیش روی ماست از جوانب گوناگون با آنچه در آینده خواهد بود، متفاوت است. برابر نظریات برخی اندیشمندان سیاسی و امنیتی، یکی از مشخصه های جهان آینده “تولید انبوه ناامنی” است و یافته های جدید بشری هم چون  فن آوری اطلاعات و ارتباطات، اگرچه در ظاهر امکان آسایش و عامل های امنیت را برای انسان ها فراهم می آورد. ولی در دل خود ناامنی های بسیاری نیزبه بار می­آورد. آن چنان که این  فن آوری ها هم اکنون به تهدیدی برای امنیت فرهنگی، اجتماعی، سیاسی و اقتصادی بدل شده و سری ترین حوزه های ملی و خصوصی ترین ابعاد فردی را در معرض دیگران نهاده است.

براین پایه، پیداست که ابعاد امنیت ملی هم چنان در بستر زمان دگرگون شده و در فرایندی مستمر ابعاد تازه­ای به خود می­گیرد، پس نمی­توان آن را در چارچوبی بسته تحدید کرده و یا نسخه^ء واحدی برای همه فصل های آن تدارک دید، بلکه باید با مطالعاتی همه جانبه و کارشناسانه، ابعاد و اجزاء نوین آن را شناخت و برای تامین امنیت ملی اندیشید.

پیش فرض های این پژوهش عبارتند از:

• جهان در حوزه­ها و ابعاد مختلف هم چنان پیچیده­­تر می­شود.
• فن آوری­های نوین با کیفیت و شتاب بیشتری مسیر تکامل را طی خواهند کرد.
• تحولات تکنولوژیک موجب تحولات فرهنگی، اجتماعی، اقتصادی و سیاسی بیشتری را فراهم خواهد کرد.
• قواعد بازی هم چنان تحول یافته و سلطه، نفوذ و اثر گذاری بر ملت­ها و دولت­ها به شکل های نوین گسترده و افزوده می شود.
• اقتصاد به سوی پیوستگی و وابستگی بیشتر پیش می رود و فاصله میان کشورها و نابرابری میان ملت­ها گسترده می شود.
• سایه حاکمیت بین المللی پررنگ­تر و حاکمیت و اقتدار ملی کمرنگ­تر خواهد شد.
• بحران­های منطقه­ای گسترش و افزایش خواهد یافت و مرزهای جغرافیائی، فرقه­ای و قومی دچار تنش و تغییر خواهند شد.
• دسترسی به فن آوری­ها و تجهیزات پیشرفته از مرزهای دولتی و قابل کنترل عبور خواهد کرد.
• ابعاد و انواع تهدیدها و آسیب پذیری ها تغییر خواهند کرد و در عین حال فرصت­های جدیدی پدیدارخواهد شد.
• در نتیجه، چشم انداز، نقش و کارکرد سنتی قابلیت­های نظامی، انتظامی، امنیتی و اطلاعاتی تضعیف و مبهم و سیاست ها، تدابیر و ترتیبات “امنیت ملی” کنونی ناکارآمد و نیازمند بازنگری­های بنیادی خواهد شد.

 فن آوری­ های آینده

آیندۀ علوم و  فن آوری­های نوین به دلیل آثار مستقیم و موثری که بر فرهنگ، جامعه، اقتصاد و سیاست می­گذارند، در راس بررسی­ها قرار دارد. اگر در قرن گذشته اعتبار و کارائی در مقیاس­های بزرگ نهفته بود، هم چون تولید هواپیماهای پهن­پیکر، برج­های بلند و موشک­های کوه­پیکر، در قرن حاضر، ریزسازی، سرعت و انعطاف پذیری ویژگی اساسی  فن آوری­های جدید را شکل می­دهد.

در قرن بیست و یکم،  فن آوری اطلاعات هم چنان گسترش خواهد یافت و در بسیاری از ابعاد دیگر و حوزه های زندگی سایه خواهد افکند. هم چنین در سه  فن آوری دیگر:  فن آوری زیستی،  فن آوری میکروالکترومکانیک و نانو، تحولاتی در حدود انقلاب اطلاعات رخ خواهد داد؛ که تاثیرات و پیامد­های گسترده ای در حوزه های اجتماعی و سیاسی بجا خواهند گذارد. هم چنین از آمیزش  فن آوری­های جدید با هم، دگردیسی های شگفت انگیز دیگری ایجاد خواهد شد.

آینده  فن آوری اطلاعات

• اینترنت ناباورانه گسترش خواهدیافت.
• شبکه­های فراگیر ایجاد و ارتباطات الکترونیکی نیز در موازی با آن گسترش خواهد یافت.
• نرم افزارهای بسیار هوشمند روانه بازار خواهد شد و رایانه­ها به برخی از ویژگی­های انسانی خواهند رسید.
• ابزارهای ارتباطی و اطلاع رسانی شخصی به انسان­ها پیوند خواهند شد و ضمن امکان استتار و اختفا با انرژی جنبشی ناشی از حرکت افراد تغذیه خواهند شد.
• انبوه اطلاعات در هر زمان و مکان به سرعت در دسترس بیشتر افراد خواهد بود و دسترسی به اطلاعات، جمعی و جهان­گیر خواهد شد و در نهایت انسان ها به ارتباطات کامل در زمان حقیقی دست خواهد یافت که از آن به “مرگ فاصله ها” یاد می شود.
• تاثیرهای آموزش و فرهنگ ملی و کنترل شده بر افراد جامعه و نسل­های بعد کاهش یافته و تاثیرهای فرامرزی و غیر قابل کنترل افزایش خواهد یافت.
• اثرگذاری و اثر پذیری جوامع توسعه یافته و پیشرفته بر کشورهای در حال توسعه به شدت افزایش خواهد یافت. امکان کنترل اطلاعات و دسترسی ها تقریبا از بین خواهد رفت.
• با ابداع امکانات ترجمه هم زمان رایانه­ای زبان های خارجی یک مانع ارتباطی پشت سر گذاشته خواهد شد.
• با کمرنگ شدن مرزهای فیزیکی و بهره­گیری از شبکه ها و سیستم­های ارتباطی سهل و ارزان، ارتباطات بین اقوام، نژادها، مذاهب وگروهای اجتماعی و سیاسی کشورها آسان و گسترده خواهد شد.
• بنابر این، ضمن آن که امکان بهره برداری از این  فن آوری برای دولت­ها،گروه ها و افراد نا صالح به شدت گسترش خواهد یافت، امکان مراقبت­ها و نظارت­های ملی غیر ممکن، مشکل و پر هزینه خواهد شد.

آینده  فن آوری زیستی

• شاهد انقلابی همسنگ انقلاب صنعتی و انقلاب اطلاعات خواهیم بود که انقلابی در ابعاد اقتصادی، صنعتی و کشاورزی است و درپی آن تحولات اجتماعی و فرهنگی خواهد شد.
• امکان تعیین جنسیت انسان و در موازی با آن گزینش صفات و توانائی­های خاص در انسان ها فراهم خواهد شد.
• امکان تقویت دستگاه ایمنی انسان و افزایش طول عمر انسان ها ایجاد خواهد شد.
• تولید وتکثیر حیوانات و نباتات و ویژگی های آنان برابر خواسته و نیاز انسان مدیریت خواهد شد.
• به این ترتیب هم می­توان بقاء، سلامت، بهداشت و غذا را برای همه جهانیان فراهم کرد و هم می­توان همه را در برگرفت و چونان ابزار مهلکی بر آن ها مدیریت کرد.

آینده میکروالکترومکانیک

• ریزحسگرهائی ابداع خواهد شد که همه کاره خواهند بود.
• آن ها وظیفه مراقبت از سلامت و بهداشت افراد را به عهده خواهند داشت و همزمان پزشکان را از وضع سلامتی افراد آگاه خواهند کرد و با ترکیب فن آوری­های اطلاعاتی و زیستی، امکان تهیه نسخه­های طبیعی و غیر شیمیایی را از راه دور فراهم خواهند ساخت.
• توسعه این فن آوری در فرستنده­ها، گیرنده­ها، فعال­کننده­ها و بسیاری دیگر از تجهیزات مورد استفاده انسان ها، محیط فیزیکی جوامع را زیر تاثیر قرار خواهد داد و ابزار و سبک زندگی را متحول خواهد کرد و در عین حال بر اقتصاد، اشتغال، و فرهنگ ملت ها اثر خواهد گذاشت.

آینده  فن آوری نانو

• آثار و دستاوردهای نانو درسال های آینده آشکار خواهد شد؛ و به گفته یکی از بنیان­گذاران این فن آوری از ابزار آفرینش برای تولید و تغییر بهره­برداری خواهد شد. فن آوری نانو که پایه بسیاری از پیشرفت­های نوین را شکل می­دهد، امکان یافته های علمی پیچیده­تری را در آینده فراهم خواهد ساخت و با ترکیب سایر فن آوری­های برشمرده، زمینه­ساز پیشرفت­های بنیادی در فیزیک نظری، ریز سازی، تولید انرژی، ساخت تجهیزات کشاورزی و صنعتی، پزشکی و دانش مواد خواهد شد.
• فن آوری­های نوین و کشفیات علمی و نوآوری­های تازه، بی گمان سودمندی بسیاری را به ارمغان خواهند آورد، ولی در عین حال چالش­های تازه­ای در شکل های فرهنگی، اجتماعی، سیاسی، اقتصادی و امنیتی ایجاد خواهند کرد که به سبب سرعت بسیار بالای ابداعات، توسعه و گسترش عمومی آنان ، امکان انطباق و مدیریت ملی بر آنان کم و کمتر خواهد شد، به این دلایل آثار و عوارض آنان گسترده و امکان تحدید و کنترل و نظارت تقریباً منتفی خواهد شد.

در بخش بعدی این یادداشت به آینده پژوهی در بخش های فرهنگی، اقتصادی ، سیاسی و امنیتی نگاه خواهیم کرد و به جمع بندی مطالب می پردازیم.