راهبرد ملی -|- nationalstrategyهویت، فرهنگ و سبک زندگی ایرانی اسلامی در عصر جهانی شدن - راهبرد ملی -|- nationalstrategy

هویت، مستحکم ترین ستون و مرکز ثقل فرهنگی جامعه است و بیانگر ماهیت فرهنگ و ساختار معرفتی حاکم  برهر کشور است. بحران هویت، تعارض هویت، تغییر هویت و مشکلات ناشی از آنها، از جمله مسائلی است که در صورت دست نیافتن به هویتی صحیح و متناسب با ارزش‌ها و هنجارهای مورد قبول جامعه، کیفیت زندگی افراد جامعه را تحت تأثیر قرار خواهد داد.

انسان، استراتژی روابط خود با خدا ، جامعه  و طبیعت را در هویت و سبک زندگی دنبال می کند. بر اساس نظریه هویت، فرایند هویت، یک سیستم کنترل است که مجموعه ای از هنجارها و ضدهنجارها را در فرد و جامعه به وجود می آورد. هویت مجموعه ای از معانی است که چگونه بودن را در خصوص نقش های اجتماعی به فرد القا می کند.

عناصر هویتی جامعه ایران:

 اول، واقعیتی به نام جغرافیا! یعنی حضور ایران در چهار راه ارتباطی شرق و غرب، که این جاده نه یک مسیر مبادلات تجاری، بلکه راه تبادل فرهنگی نیز بوده است و در بسیاری از عرصه ها از جمله سبک زندگی اثر داشته است.

دوم، زمان است که در سیر تحولات تاریخی خود دوران متعدد را طی نموده و در مواجهه با فرهنگ های مهاجم، بیشتر جذب، پالایش و هضم  را تجربه کرده است.

سوم، مذهب که به عنوان یکی از ارکان اساسی هویت ساز درطول تاریخ قبل و بعد از اسلام نقش آفرینی داشته است.

چهارم، زبان فارسی  که تأثیر عمیقی در شکل‌گیری هویت ایرانی و سبک زندگی ایرانیان داشته است.

پنجم، نوگرایی و تجددطلبی که در جامعه‌ی ایرانی نمود ویژه ای نسبت به سایر جوامع داشته است. به طوری که در تبادل با فرهنگ‌های دیگر خودنمایی می‌کند.

مهم‌ترین مؤلفه هویت، هویت دینی است، ادیان  و به ویژه دین اسلام به عنوان یکی از مهم‌ترین مؤلفه‌های تمدن بشری، نقش اساسی در تکوین هویت انسان‌ها دارد.چرا که بشر به صورت طبیعی دارای سه ویژگی روان شناختی( بینشی، عاطفی و کنشی ) است واز طرفی چون انسان موجودی عاقل و مختار است و بایستی بر اساس سه ویژگی مذکور دست به انتخاب بزند و با تکیه بر انتخاب هایش در مسیر تعالی حرکت داشته باشد، نیازمند کاتالوگ دینی است که بتواند وجوه دوگانه مادی و معنوی خود را تامین نماید. دین اسلام با سه رکن (اعتقادات، اخلاق، احکام) تمامی ابعاد بینشی ، عاطفی وکنشی افراد را تحت تأثیر خویش قرارداده و دستیابی به هویت دینی  در زندگی فردی و اجتماعی را فراهم می نماید و  سبک زندگی خاصی را به وجود می‌آورد. به عبارتی، سبک زندگی و کیفیت رفتار انسان‌ها در طول زندگی روزمره به شدت وابسته به چگونگی شکل‌گیری هویت دینی آنها است.

تحولات علمی و تکنولوژیکی چند صده اخیر نیز باعث شده تا شیوه‌های متعددی از الگوی سبک زندگی و نحوه‌ی کنش در حوزه مسائل مربوط به خانواده و محیط جامعه شکل بگیرد. بحث در رابطه با سبک زندگی ایرانی-اسلامی در عرصه زندگی فردی و اجتماعی، از مباحث بسیار ضروری جامعه کنونی ایران است. هر جامعه‌ای زمانی می‌تواند محصول و ثمرۀ جهان‌بینی و ایدئولوژی خود را به دیگران نشان دهد که روش زندگی اجتماعی او متناسب با باورها و ارزش‌هایش شکل گرفته باشد.

اگر بنا باشد ما در نظام جهانی الگوی جدیدی را  از سبک زندگی ایرانی-اسلامی ارائه دهیم، باید اندیشه ها، گرایش ها و کنش های سطوح معرفتی و نخبگان درون حاکمیتی با افکار عمومی هم افزایی داشته باشند. یعنی همان‌ گونه که می‌اندیشیم، زندگی کنیم.

پس از پیروزی انقلاب اسلامی و نزدیک به چهار دهه به علل متعدد بیرونی و درونی و به خصوص قرار گرفتن نخبگان حاکمیتی و غیر حاکمیتی در فضای جریانات سیاسی  و سیاست زدگی و دنبال کردن موضوعات اجتماعی ، فرهنگی، اقتصادی و … در حوزه فرهنگ و جامعه نتوانسته‌ایم میان باورهای بنیادین و ارزش‌های اصیل اسلامی که قوام‌ بخش هویت دینی افراد جامعه است از یک طرف و سبک زندگی خود در حوزه‌های مختلف اجتماعی، ارتباطی معنادار ایجاد کنیم. غفلت از سبک زندگی می‌تواند خسارات جبران ناپذیری بر پیکره جامعه وارد کند. وقتی مردم نتوانند میان شیوه زندگی خود و باورها و ارزش‌هایشان ارتباط برقرار کنند، دچار تعارض شده و پس از گذشت زمان این امکان وجود دارد که از باورهایشان دست بشویند و آن را ناکارآمد تلقی نماید که در این صورت بی سامانی اجتماعی به عنوان یک معضل بزرگ رخ می نماید که زمینه ساز بسیاری از آسیب های اجتماعی خواهد بود.

مقام معظم رهبری بر موضوع سبک زندگی ایرانی اسلامی تاکید می کنند و اینگونه می فرمایند: «یکى از ابعاد پیشرفت با مفهوم اسلامى عبارت است از سبک زندگى کردن، رفتار اجتماعى، شیوه‌ زیستن – اینها عبارةٌ اخراى یکدیگر است – این یک بُعد مهم است؛ این موضوع را می خواهیم امروز یک قدرى بحث کنیم. ما اگر از منظر معنویت نگاه کنیم – که هدف انسان، رستگارى و فلاح و نجاح است – باید به سبک زندگى اهمیت دهیم؛ اگر به معنویت و رستگارى معنوى اعتقادى هم نداشته باشیم، براى زندگى راحت، زندگى برخوردار از امنیت روانى و اخلاقى، باز پرداختن به سبک زندگى مهم است. بنابراین مسئله، مسئله‌ اساسى و مهمى است»

باید یادآورشد که سبک زندگی (life style) یک حوزه بین رشته ای است و به عنوان دانش نو پدید، خاستگاه آن غرب است که اولین بار در سال 1929 توسط آلفرد آدلر در حوزه روانشناسی بکار گرفته شد و در قرن بیستم در ابعاد مختلف مورد توجه قرار گرفت. و در جوامع غربی با مبانی لیبرالی و فرهنگ و تمدن غربی ظاهر شد و با معیارهای اسلامی در تقابل قرار گرفت. از سبک زندگی تعاریف زیادی ارائه شده و برخی سبک زندگی را با هویت پیوند می زنند.

پذیرش و گسترش سبک زندگی غربی از مهم‌ترین مشکلات جوامع بشری و به ویژه ایران اسلامی است که در دوران معاصر ایران  مفاهیم هویت ساز چون مدرنیته، اسلام  و سنت ذهن نخبگان حاکمیتی و غیر حاکمیتی را درگیر خود نموده است و  طی این دوران طولانی نحله های فکری متعددی را ایجاد کرده است. و از دهه چهل تا کنون نگاه اسلام فقاهتی به رهبری امام خمینی (ره) که بیشترین تاکیدش بر فقه اجتهادی با رعایت شرایط زمان و مکان و به تعبیری در آینده بودن و زیستن، به جای در گذشته بودن و قرار گرفتن مردم در مرکز ثقل این تفکر باعث گردید که تفکر سکولاریسم، مبنی بر ناکارآمدی دین در عرصه های اجتماعی در چالش جدی قرار بگیرد و می توان گفت بزرگترین استراتژی امام در آستانه ورود به هزاره سوم، مفهوم ترکیبی جمهوری اسلامی می باشد. از اینرو، با توجه به ارتباط تنگاتنگ بین سبک زندگی و هویت دینی چنانچه حاکمیت در سطوح کلان،تخصصی و عمومی و  براساس ارکان سه گانه اسلام(اعتقادی، اخلاقی و فقهی) که با سه ویژگی روانشناختی انسان (بینشی، عاطفی،کنشی) مطابقت دارد برنامه ریزی های بلندمدت، میان مدت وکوتاه مدت داشته باشد می توان نظامی را که دارای ستون مستحکم هویتی است ایجاد نموده و بر اساس آن به استقبال عصرجهانی شدن فرهنگ ها رفته و در این عرصه که هم به لحاظ کیفی و هم به لحاظ کمی فرهنگی تر است می توان نه تنها بسیاری از آسیب های فضای مجازی را دفع نمود، بلکه زمینه برای گسترش هرچه بیشتر معنویت در جهان کنونی را فراهم کرد.

دکتر الله کرم رضایی مقدم.