راهبرد ملی -|- nationalstrategyفرار مغزها، واقعیت یا دروغ - راهبرد ملی -|- nationalstrategy

سرمایه های انسانی جوان و تحصیل کرده، بدون شک یکی از اصلی ترین دارایی های کشور محسوب شده و توسعه این دارایی ها و بکارگیری بهینه آن در توسعه کشور در سیاست های کلی کشور و همچنین نقشه جامع علمی کشور مورد تأکید قرار گرفته است.

از سویی دیگر روند مهاجرت و جابجایی بین المللی نیروهای تحصیل کرده و به بیان عمومی تر، جامعه نخبگان از مسائلی است که در اکثر کشورها به صورت مستمر مورد رصد آماری قرار می گیرد و گزارش های رسمی و معتبر داخلی و خارجی در مورد آن منتشر می گردد و مبنای تصمیم سازی قرار می گیرد.

در این گزارش تلاش شده است تا با بررسی تعداد دانشجویان مهاجر ایرانی در دنیا و به خصوص در دانشگاه های برتر دنیا در سال های گذشته و نیز تعداد اساتید ایرانی در میان اعضای هیات علمی دانشگاه های برتر دنیا، جایگاه ایران و نخبگان ایرانی در توسعه علم و فناوری در دنیا و نیز در بین کشورهای آسیایی نظیر چین، هند، ترکیه و پاکستان سنجیده شود. هدف اصلی این گزارش ایجاد یک شناخت واقعی از اهمیت و جایگاه کشور در علم و فناوری جهان است. به گزارش موسسه آمار یونسکو از مجموع حدود ۵ میلیون دانشجوی مهاجر در دنیا در سال ۲۰۱۵، چین با فرستادن بیش از ۸۰۰ هزار دانشجوی مهاجر به سراسر دنیا در جایگاه نخست و سپس هند با حدود ۲۵۵ هزار دانشجوی مهاجر در جایگاه دوم قرار دارد. ایران، پاکستان و ترکیه با آماری نزدیک به همدیگر به ترتیب در رتبه های ۱۵، ۱۸ و ۱۹ جهان قرار گرفته اند. (جدول 1)

ایران، پس از چین و هند با ۱٫۱ درصد و با فاصله کمی از کشورهای پاکستان و ترکیه در جایگاه بعدی قرار گرفته است. ایران با ارسال حدود ۵۰ هزار دانشجو به خارج از کشور در سال ۲۰۱۵، در بین ۱۰ کشور اول ارسال کننده دانشجو به خارج نبوده و در رتبه پانزدهم واقع شده است. (جدول 2)

کشور آمریکا با پذیرش ۱۰۱۹۴ دانشجوی ایرانی در سال ۲۰۱۳، مهمترین مقصد این دانشجویان به حساب می آید. این در حالیست که این کشور در این سال، حدود یک میلیون دانشجوی بین المللی را پذیرا بوده است. به عبارت دیگر ایرانیان تنها حدود ۱/۲ درصد از کل دانشجویان مهاجر به این کشور را تشکیل داده اند. بر اساس تعریف سازمان یونسکو، نسبت تحرک خروجی یک کشور عبارت است از تعداد دانشجویان مهاجر به خارج آن کشور به عنوان درصدی از کل دانشجویان ثبت نام شده در همان کشور.

گفتنی است این آمار در سال ۲۰۱۴ تا ۲۰۱۶ فقط برای تعداد کمتری از کشورها موجود است و بر همین اساس در این گزارش آمار مربوط به سال ۲۰۱۳ ارائه شده است، اگرچه مقادیر این نسبت در سال های اخیر برای اغلب کشورها تغییرات محسوسی نداشته است. (جدول 3)

ایران با نسبت تحرک خروجی ۱/۱ درصد (کمتر از مقدار متوسط جهانی ۲/۱٪)، در رده ۱۰۷ این جدول و بعد از  سوئد، آلمان، فرانسه و …. در کنار کشورهایی چون مصر، ژاپن و استرالیا و پایین تر از کشورهایی نظیر سوئیس، قرار دارد.

همچنین در میان کشورهای هدف (ایران، پاکستان، ترکیه، چین و هند) پاکستان با نسبت تحرک ۲/۲٪ (بالاتر از متوسط جهانی) در رتبه ی ۸۹ جهان قرار دارد. بعد از پاکستان، چین با نسبت تحرک خروجی ۱/۸٪ در رتبه ۹۲، ایران با مقدار ۱/۱٪ در رده ی ۱۰۷، ترکیه با ۰/۸٪ در رده ی ۱۱۳ و هند با مقدار ۰/۷٪ در جایگاه ۱۱۹ قرار دارند. (جدول 4)

بر اساس آمارهای اعلام شده از دانشگاه های برتر دنیا، سهم دانشجویان چینی در دانشگاه های برتر دنیا ۹/۲۶ درصد برآورد می شود. بعد از چین دانشجویان هندی ۶/۲٪ از کل دانشجویان این دانشگاه ها را تشکیل داده اند. ترکیه با ۱٪ و پاکستان با ۸/۰ درصد در جایگاه های بعدی قرار دارند. ایران در سال گذشته تنها حدود ۵/۰ درصد از صندلی های بین المللی این دانشگاه ها را به خود اختصاص داده و پایین تر از سایر کشورهای هدف قرار گرفته است. (شکل 1)

همچنین با بررسی های صورت گرفته، ایران ۵/۱ درصد از اعضای هیات علمی دانشگاه های برتر دنیا را در اختیار دارد. در میان کشورهای هدف، چین با سهم ۱/۵ درصدی از اعضای هیات علمی دانشگاه های برتر دنیا در جایگاه اول قرار دارد و سپس کشورهای هند، ترکیه، ایران و پاکستان به ترتیب در جایگاه های بعدی قرار گرفته اند. (شکل 2)

در این بین ایرانی ها ۶/۲٪ از کل اعضای هیات علمی این دانشگاه ها در رشته های مهندسی و علوم پایه را تشکیل و نسبت به سایر رشته ها سهم بیشتری را به خود اختصاص داده اند.

بنابراین جمهوری اسلامی ایران نه تنها با معضلی به نام فرار مغزها مواجه نیست، بلکه حتی به خاطر اهمیت موضوع تحصیل در بین دانشگاه های برتر دنیا می بایست با اتخاذ سیاست های مناسب و برنامه ریزی دقیق تری سهم خود را به صورت هدفمند در این دانشگاه ها افزایش دهد.

ارسال دانشجویان بین المللی نقش مهمی را در جهت تبادل دانش و فناوری مدرن ایفا می کند و در سال های اخیر که سهم کشورهایی نظیر هند و چین در اقتصاد جهانی افزایش داشته است، ارسال دانشجو از این کشورها به دانشگاه های جهانی به ویژه دانشگاه های معتبر نیز با افزایش چشمگیری روبرو بوده است. به طور کلی نیز کشورهای توسعه یافته در ارسال دانشجو سهم بالایی را به خود اختصاص می دهند که این خود گواه بر این است که برای توسعه یافتگی و تداوم آن افزایش ارتباطات دانشگاهی ضرورت دارد. از طرفی بسیاری از اعزام های دانشجویی و مهاجرت ها باید از طریق توافق های دوجانبه میان وزارت خانه های علوم کشورها صورت پذیرد که متاسفانه جمهوری اسلامی ایران در این زمینه عملکرد ضعیفی را به خود اختصاص داده است. این در حالیست که برای رشد و توسعه باید ارتباطات دانشگاهی را از مسیر دولتی نیز به صورت هدفمند توسعه داد. همچنین در رشته های علوم انسانی، مدیریت و علوم اجتماعی وضعیت حضور در دانشگاه های بین المللی با محدودیت ها و مشکلات بیشتری مواجه است که با توجه به نیاز کشور می بایست در این زمینه نیز راهکارهای جداگانه ی مناسبی اندیشیده شود.